Zarys historii medycyny sądowej w Polsce, PRAWO,KRYMINOLOGIA,KRYMINALISTYKA, Z Archiwum Medycyny Sądowej ...
[ Pobierz całość w formacie PDF ]
ARCH. MED. SĄD. KRYM., 2004, LIV, 184-194 PRACE HISTORYCZNE
Stefan Raszeja*
Zarys historii medycyny sądowej w Polsce i jej
powiązań z medycyną sądową w krajach
niemieckojęzycznych
**
Historical outline of forensic medicine in Poland and its
connections with forensic medicine in German-speaking
countries
Z Katedry i Zakładu Medycyny Sądowej AM w Gdańsku
Kierownik: dr hab. Z. Szczerkowska – profesor AMG
Autor w dużym skrócie przedstawił kształtowanie się medycyny sądowej jako odręb-
nej gałęzi nauk lekarskich w Polsce począwszy od schyłku średniowiecza aż po współ-
czesność. Nawiązał do warunków, w jakich ta dziedzina rozwijała się w okresie rozbio-
rów Polski i uzyskania przez nią niepodległości. Szczególnie podkreślił zasługi prof.
Wachholza i jego uczniów a następnie wielki wysiłek edytorski medyków sądowych
w okresie międzywojennym i po drugiej wojnie światowej. Nie omieszkał podkreślić
związków, jakie łączyły w tym okresie polską i niemieckojęzyczną medycynę sądową,
podając liczne przykłady bardzo bliskich kontaktów obu społeczności w tym zakresie.
The author briefly presented development of forensic medicine as a separate branch
of medical sciences in Poland from the decay of the Middle Ages to date. He comments
on conditions in which forensic medicine developed after partitions of Poland and its
restoration of independence. He emphasized the merits of Prof. Wachholz and his
* Prof. dr hab. med., dr h. c., emer. kierownik Katedry i Zakładu Medycyny Sądowej Aka-
demii Medycznej w Gdańsku.
** Referat wygłoszony w dniu 31 października 2004 r. w Auli Leopoldyńskiej Uniwersytetu
Wrocławskiego w ramach uroczystych obchodów setnej rocznicy założenia Niemiec-
kiego Towarzystwa Medycyny Sądowej (Prawnej).
Nr 4 185
pupils, as well as the great publishing effort of forensic scientists during the interwar
period and after World War II. He did not fail to highlight links between Polish and
German forensic medicine and quotes numerous examples of very close contacts
between both communities in this field.
Słowa kluczowe: medycyna sądowa – historia i rozwój, współpraca mię-
dzynarodowa.
Key words: forensic medicine, history and development, international co-
operation.
Na ziemiach Królestwa Polskiego, u schyłku średniowiecza, zagadnienia
związane z oceną uszkodzeń ciała lub ustaleniem przyczyny śmierci dla ce-
lów sądowych, rozwiązywane były na ogół tak, jak w całej środkowej i za-
chodniej Europie. Jednocześnie trzeba zwrócić uwagę, że w okresie feudal-
nej Polski Piastowskiej, a także pod panowaniem Jagiellonów, sądownictwo
ulegało wielu przemianom, przy czym często w poszczególnych częściach
kraju obowiązywały różne systemy prawne. W szczególności rozwój miast,
wraz ze wzrostem ich uprawnień samorządowych, wpłynął na przyjmowanie
kodeksów prawnych bardziej odpowiadających wymogom humanitarnym
(prawo niemieckie, głównie lubeckie, prawo kanoniczne). W tym czasie nie-
mal we wszystkich częściach Polski oględzin ciała osób pokrzywdzonych
dokonywał przedstawiciel sądu [4, 8]. Praktyczna działalność lekarsko-sądo-
wa najwcześniej pojawiła się w Gdańsku (XIV-XV wiek), Toruniu, Poznaniu (XV
wiek), gdzie ówczesne sądy zaczęły zwracać się o opinię do chirurgów-cyru-
lików, a później do fizyków miejskich (medicus physicus). Działalności tej sprzy-
jało opracowanie w 1394 r. prawa starochełmińskiego, które zawierało szcze-
gółową kwalifikację uszkodzeń ciała [13]. Istotnym bodźcem dla rozpoczęcia
kształtowania się medycyny sądowej, jako odrębnej gałęzi nauk lekarskich,
były ustawy, które w XVI wieku zaczęły obowiązywać w Europie, wśród nich
przede wszystkim ustawa zwana „Lex Carolina” (1532 r.), która ustaliła wymo-
gi zasięgania opinii lekarzy jako znawców w przypadkach oceny niektórych
przestępstw skierowanych przeciwko życiu lub zdrowiu ludzkiemu. Wówczas
w wielu miastach Polski zaczęto powoływać biegłych lekarzy, z reguły spo-
śród wymienionych uprzednio fizyków miejskich. Jednym z nich był Joachim
Oelhafius, który piastując stanowisko fizyka miejskiego w Gdańsku, kierował
jednocześnie Katedrą Medycyny i Anatomii w ramach Gimnazjum Akademic-
kiego (Gymnasium Academicum, Athaeneum Gedanense). Przeprowadze-
nie przez Oelhafiusa w 1613 r. sekcji zwłok noworodka i opublikowanie jej
drukiem (patrz: przedstawiona rycina z kartą tytułową) należy uznać za ważne
wydarzenie, jako że była to pierwsza publiczna sekcja zwłok nie tylko
w Polsce, ale również w Europie środkowej i północnej [13]. W wieku XVI
i XVII ukazują się w Polsce pisma drukowane przez autorów polskich z zakre-
HISTORIA MEDYCYNY SĄDOWEJ
186 Nr 4
su medycyny sądowej (oczywiście w języku łacińskim). Wymienię tytuły nie-
których z nich: „Opus toxicorum” (1500 r.), „Deploratio mortis Barbarae regi-
nae” (1515 r.), De impotentia et causis ineptiae” (1545 r.), „Tetras operum
medicorum de natura venenorum” (1618 r.). Były wśród nich też prace nauko-
we z zakresu psychopatologii sądowej [8].
Ryc. 1. Karta tytułowa publikacji zawierającej opis noworodka poddanego pu-
blicznej sekcji zwłok w 1613 r. przez Joachima Oelhafiusa w Gdańsku (Pruszczu
Gdańskim).
Fig. 1. The title page of a publication containing the description of a newborn
dissected in public in Gdańsk (Pruszcz Gdański) in 1613 by Joachim Oelhafius.
Z 1629 r. pochodzi – jedna z najwcześniejszych w Europie – ekspertyza
psychiatryczna kobiety (K. Poniatowskiej), której proroctwa uznano za wy-
twór choroby psychicznej.
W XVIII wieku (1793 r.) ukazał się podręcznik nauki cyrulickiej (chirurgicz-
nej), który zawierał już rozdział poświęcony zagadnieniom stricte sądowo-
S. Raszeja
Nr 4 187
lekarskim. Autor (Ludwik Perzyna) omawia w nim wytyczne dotyczące prze-
prowadzania sekcji zwłok i oględzin osób żywych [14].
Potem nastąpił dla Polski smutny okres utraty państwowości, zwany roz-
biorem Polski pomiędzy 3 sąsiadów: Rosję, Austrię i Prusy, a medycyna są-
dowa została ściśle związana z prawodawstwem państw zaborczych; była
także uzależniona od rozwoju medycyny ogólnej w tych krajach. Stosunkowo
najlepsze warunki dla rozwoju medycyny sądowej powstały na ziemiach, któ-
re znalazły się pod zaborem austriackim. Tu też w Krakowie powstała w 1804
r. pierwsza na ziemiach polskich Katedra Medycyny Sądowej, utworzona przy
Uniwersytecie Jagiellońskim [7]. W tym r., we wrześniu Katedra ta obchodziła
jubileusz 200-lecia istnienia, w którym uczestniczył m.in. prof. Schneider z
Berlina.
Oczywiście, mimo niesprzyjających warunków, również w innych miastach
Polski (w Warszawie i Wilnie) na wydziałach lekarskich już od początku XIX
wieku wykładano medycynę sądową. Wówczas też ukazały się tłumaczenia
na język polski wielkich opracowań o charakterze podręcznikowym z języka
niemieckiego i rosyjskiego. Autorami polskich podręczników z zakresu medy-
cyny sądowej byli w tym czasie: Andrzej Janikowski (profesor Akademii Me-
dyko-Chirurgicznej w W-wie) w 1859 r. i Longin Feigel (profesor na Wydziale
Prawa Uniwersytetu we Lwowie) w 1883 r. [14].
Duże znaczenie dla medycyny sądowej – w skali światowej – miały odkry-
cia kryształków heminy przez profesora Uniwersytetu Jagiellońskiego Ludwi-
ka Teichmanna (1853 r.).
W wieku XIX wybitnymi przedstawicielami medycyny sądowej byli również
następujący kierownicy Katedry i Medycyny Sądowej Uniwersytetu Jagielloń-
skiego w Krakowie – profesorowie: Fryderyk Hechel (zmarł w 1851 r.), Stani-
sław Janikowski (zmarł w 1881 r.) oraz Leon Blumenstok-Halban (zmarł
w 1895 r.), który opublikował ponad 60 prac naukowych, m.in. o zatruciach,
o śmierci z ochłodzenia i o zwęgleniu zwłok, a także o próbach życiowych
u noworodków. Najwybitniejszym przedstawicielem polskiej medycyny są-
dowej końca XIX i pierwszej połowy XX wieku był profesor Uniwersytetu Ja-
giellońskiego Leon Wachholz (1867-1942), którego uznać należy za twórcę
współczesnej polskiej szkoły medycyny sądowej. Jego podręczniki medycy-
ny sądowej (pierwszy ukazał się już w 1899 r.), techniki sekcyjnej oraz psy-
chopatologii sądowej i medycyny kryminalnej, stale modernizowane i wzna-
wiane, przez długie lata służyły kilku pokoleniom studentów, lekarzy i prawni-
ków. Jego badania doświadczalne nad oznaczaniem wieku na zwłokach
(na podstawie procesu kostnienia główki kości ramieniowej), nad zatruciem
tlenkiem węgla (wspólne z asystentem Włodzimierzem Sieradzkim) i nad
mechanizmem utonięcia (wspólnie z asystentem Stefanem Horoszkiewiczem)
stanowiły wówczas poważne osiągnięcia, cytowane przez światowe piśmien-
nictwo. W tym czasie pojawiły się też publikacje Ludwika Hirszfelda z zakresu
nauki o grupach krwi i o oznaczaniu przynależności grupowej plam krwa-
wych.
HISTORIA MEDYCYNY SĄDOWEJ
188 Nr 4
W warunkach utraty niepodległości możliwości rozwojowe nauki polskiej,
w tym medycyny sądowej, były skromne. W zaborze pruskim, który obejmo-
wał Pomorze (tzw. Prusy Zachodnie), Wielkopolskę i Śląsk, nie istniała żadna
wyższa uczelnia polska. W zaborze rosyjskim na początku XIX wieku medy-
cynę sądową początkowo wykładano w ramach uniwersytetów w Wilnie
i Warszawie, później po likwidacji uniwersytetów w 1831 r. medycyna sądowa
była wykładana jeszcze w ramach innych szkół wyższych aż do ich zamknię-
cia w 1869 r. Jedynie w zaborze austriackim dobrze rozwijały się dwie katedry
medycyny sądowej w ramach uniwersytetów w Krakowie i we Lwowie. Istnie-
jące wówczas trudności organizacyjne dotyczyły również towarzystw nauko-
wych. Dopiero odbyty w Krakowie w 1900 r. Zjazd Lekarzy i Przyrodników
Polskich powołał odrębną sekcję poświęconą medycynie sądowej [1].
Tak więc w 1918 r., kiedy Polska odzyskała niepodległość, czynne były
tylko dwie katedry medycyny sądowej: krakowska i lwowska. W 1920 r. stwo-
rzono taką katedrę na nowo powołanym Uniwersytecie Warszawskim, w 1921
r. na Uniwersytecie w Poznaniu, a w 1924 r. wznowiono działalność katedry –
po blisko 100-letniej przerwie – na Uniwersytecie w Wilnie.
Uczniowie prof. L. Wachholza objęli kierownictwo poszczególnych katedr:
prof. Włodzimierz Sieradzki we Lwowie, prof. Stefan Horoszkiewicz w Pozna-
niu, a prof. Sergiusz Schilling-Sengalewicz (uczeń prof. Sieradzkiego) w Wil-
nie. W Warszawie funkcję kierownika katedry objął prof. Witold Grzywo-Dą-
browski, który wprawdzie nie był uczniem prof. Wachholza, ale studia lekar-
skie kończył na Uniwersytecie Jagiellońskim, słuchał więc jego wykładów [3].
Zarówno w Warszawie jak i w Poznaniu wybudowano wówczas nowoczesne
budynki dla zakładów (instytutów) medycyny sądowej. Dynamicznie rozwijały
się: nauka i kształcenie kadr w zakresie medycyny sądowej. Oprócz nowych
wydań podręcznika prof. Wachholza (ostatnie z 1933 r.) pojawiło się szereg
monografii (m.in. dot. techniki i sekcji zwłok, i medycyny kryminalnej, a także
toksykologii sądowej i identyfikacji plam krwi). Z inicjatywy prof. W. Grzywo-
-Dąbrowskiego założono Polskie Towarzystwo Medycyny Sądowej i Krymino-
logii w 1938 r. [2, 10]. Oficjalnym organem Towarzystwa stało się Czasopismo
Sądowo-Lekarskie, które powstało już wcześniej (w 1928 r.), a po przerwie
wojennej zostało wznowione pod nowym tytułem (aktualnie: Archiwum Medy-
cyny Sądowej i Kryminologii).
Okres II wojny światowej przerwał działalność Towarzystwa, a sama wojna
była gehenną wielu profesorów medycyny sądowej. Włodzimierz Sieradzki zo-
stał rozstrzelany przez gestapo wraz z wieloma innymi profesorami Uniwersyte-
tu Lwowskiego 4 lipca 1941 r., Leon Wachholz w wieku 72 lat przez szereg
miesięcy był więźniem obozu koncentracyjnego w Sachsenhausen, Stefan
Horoszkiewicz zmarł bezpośrednio po przejściach okupacyjnych, Jan Olbrycht
ponad 3 lata przebywał w obozie koncentracyjnym w Oświęcimiu i Mauthau-
sen, i jako jedyny spośród naszych wielkich poprzedników, wywodzących się
ze szkoły krakowskiej, przeżył wojnę [9]. Po wojnie życie organizacyjno-na-
ukowe uległo znacznemu ożywieniu. Wprawdzie w związku z utratą ziem
S. Raszeja
[ Pobierz całość w formacie PDF ]