Zarys historii turystyki w Polsce, 0000 FOLDER NR 1 MATERIAŁY PDF POJEDYŃCZO
[ Pobierz całość w formacie PDF ]
dr Piotr Gryszel
e-mail: piotr.gryszel@ae.jgora.pl
Zarys historii turystyki w Polsce
Charakteryzując główne kierunki rozwoju turystyki i gospodarki turystycznej w Polsce i
na ziemiach polskich można wyznaczyć cztery etapy tego procesu. Etap pierwszy obejmujący
XIX wiek oraz początek XX wieku to okres tworzenia organizacji turystycznych i społecz-
nych kadr turystyki. Etap drugi obejmujący okres dwudziestolecia międzywojennego to okres
niewykorzystanych szans rozwoju turystyki i okres tworzenia zalążków polskiej gospodarki
turystycznej. Okres trzeci przypadający na lata Polski Ludowej charakteryzował się natomiast
rozwojem turystyki masowej i turystyki socjalnej. Okres czwarty, rozpoczynający się po
przemianach ustrojowych w 1989 roku to okres tworzenia wolnego rynku turystycznego oraz
gospodarki turystycznej. Rodzi się masowa turystyka komercyjna.
1. Od początku XIX wieku do 1918 roku
Wiek XIX uznaje się najczęściej w krajach europejskich za początek narodzin masowej
turystyki. Był to okres powstawania pierwszych organizacji turystycznych, pierwszych przed-
siębiorstw turystycznych (np. pierwsze biuro podróży T. Cook) oraz okres kształtowania się
czynników sprzyjających rozwojowi ruchu turystycznego. Polska w tym czasie była w bar-
dzo trudnej sytuacji. Otóż w latach 1772, 1793,1795 doszło do pierwszego, drugiego i trze-
ciego rozbioru Polski. Na ponad 120 lat ziemie ówczesnej Polski stały się częścią Rosji, Prus i
Austrii. Historia polskiej turystyki do 1918 roku związana była zatem z rozwojem turystyki w
tych krajach.
Na rozwój turystyki w Polsce w tym okresie duży wpływ mieli
Stanisław Staszic
,
Julian
Ursyn Niemcewicz
i
Wincenty Pol
. Popularyzatorem piękna Tatr był
Tytus Chałubiński
.
Do historii polskiej turystyki przeszły m.in.: założenie w 1800 roku przez Izabelę Czartory-
ską w Puławach pierwszego muzeum, czy opis przeżyć z wędrówek po Tatrach zamieszczony
w 1805 roku przez Stanisława Staszica w książce
"O ziemiorództwie gór dawnej Sarmacji a
później Polski"
.
Należy zaznaczyć, iż w tym okresie państwa zaborców nie były zainteresowane rozwojem
turystyki na ziemiach podbitych. Ruch turystyczny oraz infrastruktura turystyczna nie rozkła-
dały się też równomiernie. Najbardziej atrakcyjną turystycznie częścią Polski były jej krańce
południowe i wschodnie należące do zaboru austriackiego. Tu też były najlepsze warunki
polityczne do rozwoju turystyki. Chociaż w cesarstwie austro-węgierskim główny nacisk kła-
dziono na rozwój zagospodarowania turystycznego Alp to nie utrudniano zbyt mocno działa-
nia organizacji turystycznych na ziemiach pod zaborami. W polskich Tatrach i Beskidach
próbowano naśladować austriacki model współdziałania organizacji i instytucji zainteresowa-
nych rozwojem turystyki co doprowadziło do powstania w roku 1873 pierwszej polskiej or-
ganizacji turystycznej –
Towarzystwa Tatrzańskiego
, które zmieniło później nazwę na Gali-
cyjskie Towarzystwo Tatrzańskie a następnie na
Polskie Towarzystwo Tatrzańskie
. Towa-
rzystwo powstało z inicjatywy Feliksa Pławickiego, Tytusa Chałubińskiego, Adolfa Tetmaje-
ra i Józefa Stolarczyka. Cztery główne cele Towarzystwa określone w Statucie to:
1. Umiejętne badanie Karpat, a w szczególności Tatr i Pienin oraz rozpowszechnianie
zebranych o nich wiadomości.
2. Zachęcanie do ich zwiedzania i ułatwianie przystępu do nich i ułatwianie tamże poby-
tu turystom, a w szczególności swoim członkom oraz badaczom i artystom udającym
się do Karpat, Tatr i Pienin w celach naukowych i artystycznych.
3. Ochrona zwierząt halskich (alpejskich), kozic i świstaków.
4. Wspieranie przemysłu górskiego wszelkiego rodzaju.
Tak postawione cele sprawiły, że działalność społeczna Towarzystwa odbiegała daleko
poza działania związane z ruchem turystycznym. Działaczami Towarzystwa były wybitne
postacie polskiej nauki i kultury. Jako najważniejsze osiągnięcia pierwszych lat działalności
Towarzystwa Tatrzańskiego można wymienić m.in.:
- powstanie pierwszego schroniska górskiego w polskich górach nad Morskim Okiem w
1874 r. oraz schronisk w Dolinie Pięciu Stawów i w Dolinie Roztoki w 1876 roku,
- opracowanie w 1888 roku pierwszego w Europie projektu utworzenia Parku Narodo-
wego w Tatrach,
- powstanie w 1907 Zakopiańskiego Oddziału Narciarzy w Zakopanem - narodziny no-
wej gałęzi turystyki - narciarstwa. Założycielami tej organizacji byli m.in. Stanisław
Barabasz, który w roku 1894 odbył pierwszą wycieczkę narciarską w Tatry, Mieczy-
sław Karłowicz i Mariusz Zaruski,
- powstanie w 1909 roku
Tatrzańskiego Ochotniczego Pogotowia Ratunkowego
. Je-
go założycielem był
Mariusz Zaruski
, a główną przyczyną powstania śmierć Mie-
czysława Karłowicza pod lawiną na zboczach Kościelca w Tatrach,
- utworzenie Muzeum Tatrzańskiego w Zakopanem i publikacja wielu wydawnictw,
m.in. „Pamiętników Towarzystwa Tatrzańskiego”- później „Wierchów”, „Taternika”.
Jednak największym sukcesem Towarzystwa była rozbudowa Zakopanego z ubogiej wio-
ski, liczącej w roku 1887 około 3000 mieszkańców, na modne uzdrowisko oraz budowa wielu
dróg o węzłowym znaczeniu w rejonie Tatr (np. droga do Morskiego Oka), Pienin i Beski-
dów.
Jako konkurencyjne dla Towarzystwa Tatrzańskiego, a działające w rejonie Beskidów
powstało w roku 1893 we Frydku Beskidenverein – Towarzystwo Beskidzkie (w 1905 roku
przeniesione do Cieszyna), stawiające sobie za cel rozwój turystyki w rejonie Beskidu Ślą-
skiego.
Za pierwszy krok w tworzeniu komercyjnej gospodarki turystycznej można uznać w tym
okresie utworzenie w 1903 roku przez Zofię Biesiadecką w Oświęcimiu pierwszego biura
zajmującego się sprzedażą biletów okrętowych do Ameryki.
Nieco inaczej niż w Austrii rozwijała się turystyka w Niemczech, gdzie już na początku
XIX wieku miał miejsce poważny rozwój uzdrowisk, a w drugiej połowie XIX wieku w opar-
ciu o rozbudowaną sieć kolejową i w wyniku wzrostu zamożności społeczeństwa, powstał
zaczątek przemysłu turystycznego. Powstało wtedy pierwsze biuro podróży w Stuttgarcie
(1842 r.), licznie tworzone były także regionalne zrzeszenia i organizacje turystyczne. Inge-
rencja państwa w rozwój turystyki zagranicznej umożliwiła także tworzenie turystycznych
przedsiębiorstw państwowych.
Z tych dobrodziejstw wzrostu gospodarczego nie korzystały jednak ziemie polskie będące
pod zaborem pruskim. Uznano je za położone peryferyjnie i nieatrakcyjne turystycznie. Wy-
jątkiem było jedynie Wybrzeże Bałtyku oraz uzdrowiska. Warto jednak wspomnieć, iż w roku
1842 zbudowano w Poznaniu hotel „Bazar” – jeden z pierwszych w Europie hoteli w dzisiej-
szym tego słowa znaczeniu. Natomiast na powstanie pierwszej polskiej organizacji turystycz-
nej w zaborze pruskim pozwolono dopiero w roku 1913. W Poznaniu założono Poznańskie
Towarzystwo Turystyczne
.
Na Śląsku natomiast turystyka rozwijała się dość prężnie. Były to bowiem ziemie, które
do Polski przyłączono dopiero po 1945 roku, a przed zaborami znajdowały się one w grani-
cach Prus. Nie uważano ich zatem za ziemie podbite co w połączeniu ze znaczną atrakcyjno-
ścią turystyczną Karkonoszy i Ziemi Kłodzkiej powodowało, że rozwój turystyki na tych te-
renach można uznać za bardzo intensywny. To właśnie tu w 1813 roku z rąk króla pruskiego
Fryderyka Wilhelma III Franz Pabel otrzymał nominację na
"Mianowanego królewskiego
przewodnika i kasjera Szczelińca Wielkiego"
. Była to pierwsza w Europie urzędowa nomi-
nacja przewodnicka. Natomiast w roku 1817 w Jeleniej Górze powstała
pierwsza na świecie
organizacja przewodników
i tragarzy lektyk, którzy to stosując urzędowe cennik mięli pra-
wo do prowadzania turystów po Karkonoszach i Kotlinie Jeleniogórskiej. W 1837 roku wy-
budowano także pierwsze typowo turystyczne schroniska górskie w Sudetach Zachodnich: na
Wysokim Kamieniu w Górach Izerskich i nad Śnieżnymi Kotłami w Karkonoszach.
Rokiem przełomowym w rozwoju karkonoskiej turystyki były rok 1880, kiedy to z inicja-
tywy Theodora Donata w Jeleniej Górze powstało
Towarzystwo Karkonoskie
(Riesenge-
birgsverein - RGV). Organizacja ta budując szereg szlaków turystycznych, m.in. tzw. Drogę
Jubileuszową na Śnieżkę oraz prowadząc działalność edukacyjno – promocyjną znacząco
przyczyniła się do rozwoju infrastruktury turystycznej w tym zakątku ówczesnych Prus. W
ślad za RGV podobne towarzystwa zaczęto zakładać w innych rejonach Śląska. W 1881 roku
powstało Kłodzkie Towarzystwo Górskie (Glatzer Gebirgsverein - GGV), w 1882 roku To-
warzystwo Sowiogórskie (Eulengebirgsverein), w 1885 roku Towarzystwo Ślężańskie
(Zobtengebirgsverein).
Na ziemiach polskich pod zaborem rosyjskim rozwój turystyki był bardzo mocno opóź-
niony. Rosja carska do końca pozostała krajem turystycznie nierozwiniętym. Jako jedyne pań-
stwo w Europie, nie licząc Turcji, w ruchu turystycznym wymagała paszportu. Turystyka
rozwijała się głównie w uzdrowiskach w Nałęczowie, Busku i Ciechocinku. Turystyka zagra-
niczna praktycznie nie istniała. Mimo wielu przeszkód ze strony władz, z inicjatywy Alek-
sandra Janowskiego w Warszawie, w roku 1906 udało się zarejestrować statut
Polskiego To-
warzystwa Krajoznawczego.
Towarzystwo to, podobnie jak Polskie Towarzystwo Tatrzań-
skie, stało się drugim najprężniejszym towarzystwem turystycznym na ziemiach polskich.
Statut PTK zakładał następujące cele:
1. Zbieranie wiadomości krajoznawczych i szerzenie ich wśród ogółu.
2. Gromadzenie zbiorów naukowych dotyczących ziem polskich.
3. Organizowanie wycieczek po kraju.
4. Organizowanie wystaw krajoznawczych oraz roztaczanie opieki nad pamiątkami hi-
storycznymi i osobliwościami przyrody.
PTK podobnie jak PTT mniejszy nacisk kładło na ekonomiczne aspekty rozwoju turystyki
zajmując się raczej problemami społecznymi. Towarzystwo prowadziło i inicjowało szereg
prac badawczych z dziedziny geografii, etnografii, fizjografii. Prowadziło także szeroką akcję
wydawniczą obejmującą przewodniki, widokówki, czasopisma. Organizowało liczne odczyty,
wycieczki, zajmowało się budową i prowadzeniem schronisk oraz organizowało i prowadziło
regionalne muzea krajoznawcze.
Podsumowując dorobek ruchu turystycznego na ziemiach polskich pod zaborami można
stwierdzić, iż głównymi osiągnięciami było wykształcenie szerokiej rzeszy działaczy spo-
łecznych osiągających duże sukcesy w dziedzinie propagatorsko-wychowawczej. Zapocząt-
kowano także prowadzenie regionalnych badań naukowych w dziedzinie turystyki i krajo-
znawstwa oraz rozpoczęto prace nad zagospodarowaniem turystycznym najatrakcyjniejszych
zakątków kraju. Nie dostrzegano natomiast zupełnie ekonomicznych aspektów rozwoju tury-
styki oraz jej wpływu na ogólny rozwój gospodarczy kraju. W okresie tym turystyka nie była
zjawiskiem ekonomicznym a tylko ruchem społeczno-kulturalnym pozwalającym zachować
elementy kultury narodowej kraju, który zniknął z mapy Europy. Organizacje turystyczne
były substytutem organizacji polityczno-kulturalnych, których działalność była przez zabor-
ców zakazana i ścigana.
2. Lata międzywojenne 1918-1939
Po odzyskaniu niepodległości możliwości rozwoju turystyki w Polsce były nadal ograni-
czone. Po 123 latach zaborów koniecznym było zbudowanie własnego aparatu państwowego.
Dodatkowo ogromnych nakładów wymagała naprawa zniszczeń wojennych. Zubożałe społe-
czeństwo nie wykazywało zainteresowania uprawianiem turystyki, a inwestycje turystyczne
przegrywały walkę o środki finansowe z inwestycjami przemysłowymi i infrastrukturalnymi.
Mimo tak wielu przeszkód administracja państwowa dostrzegła możliwości rozwoju turystyki
tworząc w 1919 roku w Ministerstwie Robót Publicznych Referat Turystyki. Kierownikiem
referatu do 1932 roku był
dr Mieczysław Orłowicz
– aktywny działacz krajoznawczy, autor
pierwszych przewodników turystycznych po ziemiach polskich. Mimo bardzo skromnych
środków finansowych referat zajmował się turystyką krajową i zagraniczną oraz reprezento-
wał Polskę w międzynarodowych organizacjach turystycznych i na kongresach turystycznych.
W 1924 roku powołano jako organ doradczy Międzyministerialną Komisję Turystyczną. Przy
urzędach wojewódzkich działały Referaty Turystyki. Ich działalność była jednak mocno
utrudniona. W roku 1932 opiekę nad turystyką przejęło Ministerstwo Komunikacji, w którym
powołano Wydział Turystyki Ogólnej. W celu lepszego zarządzania turystyką w 1935 roku
pod patronatem Ministerstwa Transportu powołano
Ligę Popierania Turystyki
, która przy-
czyniła się do rozwoju turystyki w Polsce. Statut Ligi wśród zadań wymieniał m.in.:
[ Pobierz całość w formacie PDF ]