Zasady pierwsze, filozofia, PEF opracowania tematów
[ Pobierz całość w formacie PDF ]
ZASADY
PIERWSZE
(gr.

[archái],


[archái
epistemonikái],


[archái anapódeiktoi]; łac. principia,
principia demonstrationis, prima principia /indemonstrabilia/)
– podstawowe
prawa rządzące istnieniem realnych rzeczy, które odczytane przez intelekt stają
się zasadami racjonalnego poznawania, wnioskowania, działania i
wytwarzania; naczelne prawa logiczne.
N
AZWA
PIERWSZYCH
ZASAD
. W poznaniu metafizycznym obok
transcendentaliów wyróżniamy pierwsze prawa (zasady), rządzące bytowaniem
rzeczy, będące podstawowym narzędziem procesu poznawczego człowieka,
zachodzącego w różnych dziedzinach jego działania. Obok nazwy „pierwsze
zasady” używane są też takie jak „metafizyczne pierwsze zasady” (każdego
bytu i poznania): „najwyższe zasady”, „zasady naczelne”, „podstawowe
zasady”, a także: „aksjomaty ogólne” (dignitates),
„zasady rozumu” (principia
rationis), „naczelne prawa logiczne”.
Mimo że nazwy niektórych p. z. (np. tożsamości, niesprzeczności,
wyłączonego środka, celowości, racji bytu, doskonałości), z którymi
spotykamy się na terenie metafizyki i nazwy praw logicznych są takie same, to
jednak należy wskazać na ich odrębność, i to nie tylko co do zakresu
obowiązywalności, ale także co do struktury i funkcji (metafizyczne p. z. są
formułowane w formie sądów egzystencjalnych) (zob. S. Kamiński,
Czym są w
filozofii i w logice tzw. p. z.?
,
5, 14 n.). Pełnią one w poznaniu metafizycznym
określoną funkcję, różną od tej, jaką mają p. z. logiczne. Odmienność ta
wynika z ich natury: są wyrazem porządku racjonalnego złożonego w realnie
istniejących bytach. Fakt istnienia takiego porządku afirmowany jest w aktach
poznawczych człowieka i ujawniany w jego rozumnej działalności oraz w
prawach odkrywanych w nauce.
H
ISTORIA
PIERWSZYCH
ZASAD
. Odwołując się do historii wyodrębnienia p. z.,
wskazuje się na Parmenidesa, Platona, a następnie Arystotelesa oraz filozofów
średniowiecznych (Rajmund Lullus, Tomasz z Akwinu, Jan Duns Szkot),
nowożytnych (F. Suárez, G. W. Leibniz, Ch. Wolff) i współczesnych (G. W. F.
Hegel, J. Łukasiewicz), którzy sformułowali poszczególne zasady i nadali im
określoną interpretację: logiczną, psychologiczną lub metafizyczną. W ten
sposób zostały wyróżnione zasady: tożsamości, niesprzeczności, wyłączonego
środka oraz racji dostatecznej. Problem ich pierwszeństwa i stosunku do
Zasady pierwsze
PEF — © Copyright by Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu
1
innych zasad dowodzony jest na podstawie kryterium historycznego,
logicznego lub metafizycznego.
Odnośnie kolejności interpretacji p. z., spotykamy ich podwójną
wykładnię: metafizyczną i logiczną. Ponadto, p. z. w interpretacji
metafizycznej są charakterystyką sposobu bytowania rzeczy, zaś w logicznej
wskazują na zasady poznania, prawa wnioskowania i dowodzenia. Utrwaliła
się też liczba p. z., która – choć nie przez wszystkich filozofów akceptowana –
sprowadza się do czterech w interpretacji logicznej (tożsamości,
niesprzeczności, wyłączonego środka, racji dostatecznej), a sześciu w
interpretacji metafizycznej (obok wymieniony czterech ponadto: zasada racji
bytu, celowości i doskonałości).
Wśród filozofów panują różne opinie na temat hierarchii i porządku
owych zasad (A. Korcik,
O tak zwanych naczelnych prawach rozumowania i
zależnościach między nimi
, 185): jedni dowodzą np., że zasada niesprzeczności
jest negatywną postacią zasady tożsamości (tamże, 187), inni, że zasada
wyłączonego środka jest postacią zasady niesprzeczności czy tożsamości (S.
Kamiński,
Czym są w filozofii i w logice tzw. p. z
.
?
, 12). Od czasów Wolffa
zasadę racji dostatecznej próbowano wywieść z zasady niesprzeczności (tamże,
13). Bezpośrednio z tym wiąże się problem, czy p. z. są wyprowadzalne z
jednej naczelnej zasady (np. tożsamości lub niesprzeczności), czy są w ogóle
wyprowadzalne, czy jest tylko jedna p. z., czy jest ich wiele? Widoczna jest
także tendencja do redukowania wszystkich zasad do jednej, naczelnej: albo
niesprzeczności, albo tożsamości, albo wyłączonego środka, i wyprowadzanie
z niej pozostałych. Można to zauważyć zarówno w logicznej, jak i
metafizycznej interpretacji (zob. Korcik,
O tak zwanych naczelnych prawach
[...]
, 176).
Arystoteles w V księdze
Metafizyki
wskazywał na prymat zasady
niesprzeczności i na różne sposoby jej uzasadnia. „W nowszej jednak filozofii
– zauważa M. A. Krąpiec – od czasów Suáreza na pierwszym miejscu stawia
się zasadę tożsamości bytowej. I chociaż niektórzy logicy zasadę tę uważają za
bezwartościowe i nic nie mówiące sformułowanie zasady (nie)sprzeczności, to
jednak wielu filozofów uznaje tożsamość za pierwszą i naczelną zasadę. [...]
między innymi T. Zigliara, D. Mercier, R. Garrigou-Lagrange, J. Maritain,
Verardo, J. H. Nicolas. Istnieje jednak wielu myślicieli, którzy stoją na starym,
Zasady pierwsze
PEF — © Copyright by Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu
2
arystotelesowskim stanowisku absolutnego pierwszeństwa zasady
(nie)sprzeczności. Tu należy Z. Gonzales, C. Sanseverino, M. Liberatore, A.
Stökl, J. Gredt, a zwłaszcza G. M. Manser [...]” (Krąpiec Dz II 128). S.
Kamiński zauważył, że niektórzy neotomiści zasadę wyłączonego środka
traktują jako pryncypium metafizyczne, które dzieli się „na zasadę
niesprzeczności (coś nie może zarazem istnieć i nie istnieć) oraz zasadę
wyłączonego środka (coś istnieje lub nie istnieje)” (S. Kamiński,
Czym są w
filozofii i w logice tzw. p. z.?
, 12). Akwinata stał na stanowisku, że „pierwszą
zasadą jest zasada niesprzeczności, która opiera się na pojęciu bytu i niebytu. A
na tej zasadzie opierają się wszystkie inne zasady” (
S. th
,
I–II, q. 92, a. 2).
I
NTERPRETACJE
PIERWSZYCH
ZASAD
. W filozofii parmenidejsko-platońskiej
zasady tożsamości i niesprzeczności mają interpretację ontyczną, tzn.
charakteryzują sposób bytowania rzeczy, utożsamiony ze sposobem poznania,
gdyż – jak powie Parmenides (Diels-Kranz 28 B 7) – byt jest tożsamy z myślą,
jest tym, co „jest myślane”; jest też tożsamy z ideą, która jest niezłożona,
niezmienna, tożsama z sobą. Nie istnieje tu problem logicznej czy
ontologicznej interpretacji p. z., gdyż płaszczyzna poznania jest utożsamiona z
płaszczyzną bytowania rzeczy (Platon,
Soph
., 230 A–D). Tego typu
interpretacja p. z. występuje tam, gdzie ma miejsce niezłożeniowa i
tożsamościowa koncepcja bytu.
Autonomiczne rozumienie p. z. i ich odróżnienie od praw logicznych
pojawia się wraz z oddzieleniem płaszczyzny poznania od płaszczyzny
bytowania rzeczy. Stało się to za sprawą Arystotelesa. W ten sposób doszło do
odróżnienia porządku zasad od porządku przyczyn oraz porządku poznania od
porządku bytowania. Zarzucenie odrębności tych porządków nastąpiło w
czasach nowożytnych, kiedy to całą dziedzinę zasad związano z życiem
racjonalnym i odcięto od bytu. Ideał budowania nauk oparty na modelu „more
geometrico” pociągnął za sobą konieczność uporządkowania praw i zasad
przez określenie podstawowych aksjomatów. Takimi aksjomatami były
„principia demonstrationis” i one zostały wpierw wykorzystane. Tą drogą
poszli np. A. Arnauld i P. Nicole – autorzy podręcznika
Logique de Port-
Royal.
„Dopiero teoria wiedzy naukowej Leibniza zapoczątkowała koncepcję
pierwszych zasad myślenia jako w jakimś sensie naczelnych w logice. Sam
Leibniz nie zbudował systemu logiki w oparciu o omawiane zasady. Atoli
Zasady pierwsze
PEF — © Copyright by Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu
3
wyraźnie wymieniwszy – chyba pierwszy w dziejach – wszystkie cztery
zasady, nadał im sens nie ontologiczny, ale zdecydowanie teoriopoznawczy i
uczynił fundamentem racjonalistycznej epistemologii” (S. Kamiński,
Czym są
w filozofii i w logice tzw. p. z.?
, 15). Tę interpretację przejął później Wolff, zaś
w XVIII w. H. S. Reimarus, później I. Kant i in. W ten sposób p. z. będą
spełniały rolę głównie epistemologiczną.
Zasady tożsamości, niesprzeczności oraz wyłączonego środka
przedstawił Arystoteles w formie zasad logicznych i wskazał na ich praktyczne
znaczenie, natomiast wartość i istotę tych zasad związał ze strukturą i naturą
bytu. „Arystoteles wprawdzie sformułował w postaci metalogicznej zasady
niesprzeczności i wyłączonego środka (ściślej – dwuwartościowości) oraz
podkreślał ich olbrzymią wartość praktyczną (zwłaszcza pierwszej) w sztuce
prowadzenia sporów z przeciwnikami filozoficznymi, ale nic nie wskazywało
na to, aby w swym wykładzie systemu logiki traktował je jako naczelne prawa
lub reguły logiczne. Walor zasady niesprzeczności leży według Stagiryty
przede wszystkim w dziedzinie ontologicznej, a wtórnie – w teoriopoznawczej.
Dlatego zasada ta odgrywa podstawową rolę jako filozoficzne założenie
zewnętrzne logiki (jak i wszystkich nauk), lecz nie stanowi pierwszej
przesłanki systemu praw, względnie reguł logicznych. Dlatego właśnie jest
przedmiotem filozofii pierwszej” (tamże, 14). Stąd zarówno dla Arystotelesa,
podobnie jak później dla Tomasza z Akwinu p. z. jako „charakterystyki”
porządku (racjonalnego) istnienia bytu są przede wszystkim przedmiotem
metafizyki („de primis principiis demonstrationis” –
In Metaphysicorum
, lib.
III, lect. 2, oraz lib. XI, lect. 4). Nie znaczy to, że już wówczas oddzielano od
siebie interpretację logiczną i metafizyczną tych zasad. Zdarzało się nawet, że
upodobniano w pewnych aspektach przedmiot logiki i metafizyki. Stąd
„filozoficzne podstawy logiki formalnej uważano za
principia demonstrationis
.
Znamienne jest i to – uważa Kamiński – że gdy później wprowadzono
rozróżnienie
principium complexum
i
incomplexum
, to za
primum principium
incomplexum
uważano pojęcie bytu, a za
primum principium complexum
–
zasadę niesprzeczności, która bazuje na rozróżnieniu bytu od niebytu (
Czym są
w filozofii i w logice tzw. p. z.?
, 15).
W
YODRĘBNIENIE
PIERWSZYCH
ZASAD
. W księdze IV
Metafizyki
Arystoteles
stwierdził: „do filozofa, czyli tego, kto rozważa o wszelkiej substancji, należy
Zasady pierwsze
PEF — © Copyright by Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu
4
również badanie zasad dowodzenia sylogistycznego” (
Met.
, 1005 b 6–8).
Zasady bowiem, podobnie jak substancja, odnoszą się do wszystkiego co
istnieje i tylko właściwie do tego, co istnieje („[...] ten, kto poznaje byty, o ile
są bytami, musi umieć poznać „najpewniejsze [zasady] odnoszące się do
wszystkiego” – tamże, 10–11). Taka zasada musi być oczywista dla
wszystkich, niewyprowadzalna z innej zasady. Nie może być hipotezą i
przypuszczeniem. Nie można względem niej się mylić („Zasadą zaś
najpewniejszą ze wszystkich jest ta, co do której niepodobna być w błędzie, bo
z konieczności taka zasada musi być zarówno najbardziej zrozumiała (gdyż
pomyłka zachodzi zawsze w tym, czego się nie zna), jak też musi być niczym
nie uwarunkowana. Co bowiem jest konieczne do poznawania bytów, to już
nie podlega niczemu i jako konieczne dla poznania czegokolwiek musi być
uprzednio poznane. Oczywiste zatem, że taka zasada jest najpewniejsza ze
wszystkich” (tamże, 13–19). Zasadą taką jest zasada niesprzeczności, którą
Arystoteles sformułował w następujący sposób: „[...] niemozliwe by jedno i to
samo czemuś jednemu i pod tym samym względem zarazem przysługiwało i
nie przysługiwało” (tamże, 19–20). Nie jest to jednak zasada przyjęta a priori,
jest ona poznawczym ujęciem (odczytaniem) rzeczywistości (bytu), jest
rozwinięciem pierwszego aktu poznawczego zwerbalizowanego w sądzie: „jest
byt i tylko byt”; sąd ten pociąga za sobą równocześnie odrzucenie jego negacji
„niebytu nie ma”. I tak, jak byt jest wyrazem realnej rzeczywistości, tak też jest
podstawą prawdziwego poznania. Jeśli byt jest tym, na czym opiera się nasze
poznanie, to również poznawcze ujęcie bytu w zasadzie tożsamości będzie
tym, na czym osadza się proces poznawania (życie racjonalne), jednak
poznanie to aktualizuje się w procesie oddzielaniu bytu od niebytu, co wyraża
zasada niesprzeczności, która jest odczytaniem natury bytu – poznanej
analogicznie do sposobu istnienia rzeczywistości (tamże, 1005 b).
Krąpiec podkreśla, że p. z. fundują nie tylko porządek poznania, ale w
ogóle porządek racjonalnego istnienia i działania bytu („Gdyby nie
obowiązywała zasada (nie)sprzeczności, to dlaczego człowiek udający się do
domu idzie tą właśnie drogą, a nie inną? I dlaczego raczej idzie, niż nie idzie?
Dlaczego zwraca uwagę na to, by nie wpaść do rzeki lub dołu? Dlaczego raczej
wybiera dobro (osobiste) aniżeli zło?” – Krąpiec, Dz II 126). Tego typu
działanie oparte jest na odróżnianiu bytu od niebytu, a więc na zasadzie
Zasady pierwsze
PEF — © Copyright by Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu
5
[ Pobierz całość w formacie PDF ]