Zagr Chemiczne i pyłowe w przemyśle, Ocena Ryzyka-mat. pomocnicze, Zagrożenia w pracy-PDF
[ Pobierz całość w formacie PDF ]
BEZPIECZEŃSTWO PRACY 4/2008
Zagro¿enia
chemiczne i py³owe
w procesach produkcji
wyrobów metalowych
dr EWA GAWÊDA
Centralny Instytut Ochrony Pracy
– Pañstwowy Instytut Badawczy
W artykule przedstawiono zagadnienia dotycz¹ce szkodliwych czynników chemicznych
oraz py³ów wystêpuj¹cych na stanowiskach produkcji wyrobów metalowych. Opisano
procesy produkcyjne i materia³y stosowane do produkcji. Wskazano czynniki chemiczne,
które powinny byæ przedmiotem pomiarów oraz oceny nara¿enia zawodowego w po-
szczególnych grupach procesów.
Chemical and dust hazards in the production of metal accessories
This paper discusses issues related to harmful chemical agents and dusts present during the
production of metal accessories as well as the processes and materials used. Chemical agents
which should be measured are listed; occupational exposure to them should be assessed.
Wstêp
Przy produkcji ró¿nego rodzaju wyrobów
ze stopów metali (jak okucia budowlane,
okucia meblowe, armatura ³azienkowa,
czêści maszyn i urz¹dzeñ, akcesoria do domu
i ogrodu, bramy, balustrady, kraty, daszki,
rampy, porêcze, osprzêt dachowy, zawory,
z³¹cza, śruby, akcesoria samochodowe itd.)
jest zatrudnionych w Polsce ponad 200 tys.
pracowników, w tym oko³o 65% w sektorze
prywatnym. Najwiêksz¹ grupê stanowi¹
ma³e (od 10 do 49 pracowników) i średnie
zak³ady (od 50 do 250 pracowników).
Znacz¹cy jest te¿ w tej bran¿y udzia³ mikro-
przedsiêbiorstw, które zatrudniaj¹ mniej ni¿
10 osób. Te ostatnie s¹ to najczêściej zak³ady
rzemieślnicze oraz rodzinne. Niewielk¹
grupê stanowi¹ natomiast du¿e przedsiê-
biorstwa zatrudniaj¹ce wiêcej ni¿ 250 osób,
ale s¹ wśród nich i takie, w których pracuje
nawet ponad 600 pracowników.
Specyfika prowadzenia procesów i ope-
racji technologicznych, stosowanych maszyn
i urz¹dzeñ, a tak¿e materia³ów sprawia,
¿e na stanowiskach pracy w zak³adach
produkuj¹cych wyroby metalowe wystêpuje
nara¿enie na wiele szkodliwych czynników
środowiska pracy, m.in. na szkodliwe czynniki
chemiczne, a tak¿e na py³y zawieraj¹ce wol-
n¹ krystaliczn¹ krzemionkê – WKK. W py³ach
tych zawartośæ WKK wynosi z regu³y 2-50%
lub poni¿ej 2%. Nie wystêpuj¹ natomiast
py³y o zawartości WKK powy¿ej 50%.
Wed³ug danych pochodz¹cych z ankiety
przeprowadzonej za pośrednictwem G³ów-
nego Inspektora Sanitarnego, w 2005 r.
zagro¿enia chemiczne wystêpuj¹, a ściśle
mówi¹c s¹ zg³aszane, przez 60,7% zak³adów
produkuj¹cych wyroby metalowe (z 429,
które objê³a ankieta), a py³owe (py³y za-
wieraj¹ce woln¹ krystaliczn¹ krzemionkê)
– przez 65,4% [1].
obróbka wykoñczeniowa typu nak³a-
danie warstwy ochronnej lub/i ozdobnej
metod¹ malowania, równie¿ natryskowo
obróbka wykoñczeniowa typu nak³a-
danie warstwy ochronnej lub/i ozdobnej
metod¹ galwaniczn¹
³¹czenie elementów – spawanie, zgrze-
wanie, lutowanie.
W zale¿ności od rodzaju produkowanych
wyrobów procesy te mog¹ nastêpowaæ ko-
lejno jeden po drugim i wtedy mo¿na mówiæ
o etapach produkcji, niektóre wymiennie
(np. obróbka mechaniczna i plastyczna).
Niektóre procesy w ogóle nie s¹ realizowane,
bowiem nie zawsze wyrób jest pokrywany
powierzchniowo lub poddawany obróbce
mechanicznej przed na³o¿eniem farby an-
tykorozyjnej, czy te¿ elementy s¹ spawane
lub montowane. Nie zawsze te¿ podstaw¹
wyrobu jest odlew (np. wyroby z blachy,
czy drutu). W ka¿dej grupie procesów mo¿na
wyró¿niæ ich rodzaje, a w ich obrêbie podzia³
mo¿e byæ jeszcze bardziej szczegó³owy.
W poszczególnych procesach mog¹ byæ
bowiem wykorzystywane ró¿nego rodzaju
maszyny i urz¹dzenia, a tak¿e proste narzê-
dzia. Dany proces mo¿e byæ wykonywany
automatycznie, pó³automatycznie lub
Procesy produkcyjne
W produkcji wyrobów metalowych
mo¿na wyró¿niæ kilka grup procesów, które
nale¿y rozwa¿aæ oddzielnie, bowiem za-
gro¿enia chemiczne wystêpuj¹ce w trakcie
ich prowadzenia mog¹ byæ ró¿ne. G³ówne
procesy w produkcji wyrobów metalowych,
w których wystêpuj¹ szkodliwe substancje
chemiczne i/lub py³y zawieraj¹ce woln¹
krystaliczn¹ krzemionkê (WKK) s¹ nastê-
puj¹ce:
obróbka mechaniczna – gradowanie,
szlifowanie, toczenie, frezowanie, polero-
wanie, matowanie itp.
7
obróbka plastyczna – kucie, wyginanie,
ci¹gnienie, walcowanie itd.
wykonanie odlewu
 BEZPIECZEŃSTWO PRACY 4/2008
rêcznie. Stopieñ automatyzacji produkcji
jest z regu³y wy¿szy w zak³adach du¿ych.
Ma³y zak³ad jest czêsto s³abiej wyposa¿ony,
szczególnie w skomplikowane drogie urz¹-
dzenia i rzadko stosuje siê tam nowoczesne
technologie produkcji.
W grupie zak³adów produkuj¹cych
wyroby metalowe znajduj¹ siê takie, w któ-
rych dane wyroby powstaj¹ od pocz¹tku
do koñca. Taki rodzaj produkcji jest prowa-
dzony g³ównie w najwiêkszych zak³adach.
Wiêkszośæ zak³adów realizuje dan¹ pro-
dukcjê tylko w pewnym zakresie, wykonuj¹c
pó³produkty dla innych zak³adów lub nie-
które operacje tylko us³ugowo (dzia³alnośæ
us³ugow¹ prowadz¹ przede wszystkim ma³e
zak³ady rzemieślnicze). Du¿a liczba ma³ych
zak³adów wykonuje np. tylko prace spawal-
nicze lub lutowanie elementów. Niektóre
zak³ady zajmuj¹ siê jedynie galwanicznym
nak³adaniem pow³ok antykorozyjnych
czy dekoracyjnych.
Ogólnie mo¿na powiedzieæ, ¿e na sta-
nowiskach produkcji wyrobów metalowych
wystêpuje nara¿enie na wiele szkodliwych
substancji chemicznych, które w otaczaj¹-
cym powietrzu znajduj¹ siê w postaci py³ów,
dymów i par, wystêpuje równie¿ nara¿enie
na substancje gazowe. Niektóre substancje,
wywo³uj¹c wiele negatywnych skutków dla
zdrowia pracownika, mog¹ te¿ byæ przy-
czyn¹ chorób nowotworowych. Źród³em
substancji w powietrzu na stanowisku pracy
s¹ materia³y, z których wytwarzane s¹ wy-
roby, a wiêc stopy metali, ale te¿ materia³y
bior¹ce udzia³ w produkcji, np. otuliny elek-
trod spawalniczych, ch³odziwa, farby, k¹piele
galwaniczne, formy do odlewania detali itd.
Substancje chemiczne tworz¹ siê równie¿
w procesach produkcji wyrobów metalo-
wych. Na przyk³ad podczas odlewania detali
s¹ dodatkowo emitowane substancje (z mas
formierskich), które powstaj¹ w trakcie tego
procesu w wyniku termicznego rozk³adu mas
formierskich.
mosi¹dze; w tych stopach g³ównym
metalem stopowym jest miedź, a w niektó-
rych mosi¹dzach równie¿ cynk, bowiem jego
ilośæ w stopie mo¿e wynosiæ od 5 do nawet
44%; dodatki stopowe w tego rodzaju
stopach to g³ównie: o³ów, cyna, ¿elazo, glin,
mangan, nikiel; metale te stanowi¹ w stopie
najwy¿ej kilka procent; w niektórych mo-
si¹dzach znajduje siê te¿ krzem w ilościach
poni¿ej 5%
Charakterystyka zagro¿eñ
chemicznych i py³owych
w procesach produkcyjnych
Odlewanie detali
Proces odlewania to proces wytwarzania
przedmiotów przez wype³nianie form cie-
k³ym metalem (stopem metalu). Odlewanie
przeprowadza siê w ściśle określonej tempe-
raturze, która zale¿y od rodzaju odlewanego
materia³u oraz temperatury formy, masy
i kszta³tu odlewu, a tak¿e technologii odlewa-
nia. Nowoczesne odlewnictwo rozwinê³o siê
dziêki zmechanizowaniu i zautomatyzowaniu
procesów produkcji. W ostatnich dziesiêciole-
ciach wprowadzono m.in. mieszalniki piasko-
we, przenośniki taśmowe, zautomatyzowane
linie formierskie i zmechanizowane procesy
wykoñczeniowe odlewów.
Praktycznie ka¿dy metal wchodz¹cy
w sk³ad stopu bêd¹cego podstaw¹ odlewu
mo¿e byæ obecny w powietrzu otaczaj¹cym
stanowisko pracy – metal lub /i jego zwi¹zki
[2]. Przy czym tu, podobnie jak i w niektórych
innych grupach procesów, najwa¿niejsze
s¹ g³ówne metale stopowe. Poniewa¿ pro-
cesy odlewania s¹ procesami prowadzonymi
w wysokich temperaturach, metale obecne
w otaczaj¹cym powietrzu, s¹ w postaci dy-
mów. Ponadto w procesach odlewania detali
metalowych s¹ emitowane py³y zawieraj¹ce
woln¹ krystaliczn¹ krzemionkê (WKK),
na któr¹ nara¿enie wystêpuje g³ównie przy
piecach i kadziach odlewniczych, a tak¿e
substancje gazowe. Wśród gazów dominuje
stale, czyli stopy ¿elaza i wêgla (do 2%);
g³ównym metalem stopowym jest tu ¿elazo,
dodatki stanowi¹ w stali takie metale, jak:
chrom, nikiel, mangan, miedź, wanad, tytan,
molibden i in.
Materia³y stosowane do produkcji
wyrobów metalowych
Do produkcji wyrobów metalowych
stosuje siê przede wszystkim:
¿eliwo; jak wy¿ej, przy czym te stopy
zawieraj¹ wiêcej wêgla – powy¿ej 2%
br¹zy; stanowi¹ ró¿norodn¹ grupê
stopów miedzi; w br¹zach cynowych
drugim wa¿nym pierwiastkiem jest cyna,
której zawartośæ wynosi od 5 do 25%; br¹zy
o³owiowe zawieraj¹ zwykle od 27 do 35%
o³owiu. Wa¿nym metalem w br¹zach jest te¿
cynk, równie¿ aluminium, mangan i ¿elazo.
Ich zawartośæ w stopie mo¿e wynosiæ kilka
procent. Inne metale wystêpuj¹ w br¹zach
równie¿, ale w bardzo ma³ych ilościach.
stopy glinu (stopy aluminium); w sto-
pach tych z wyj¹tkiem nielicznych, w których
znajduje siê znacz¹ca ilośæ krzemu (nawet
do 20%), jest na ogó³ ponad 90% glinu.
Inne metale stanowi¹ce dodatki stopowe
to: miedź, magnez, mangan, nikiel, cynk i in.;
tych jest w stopie nie wiêcej ni¿ po kilka pro-
cent – z regu³y 1-2%, a nawet poni¿ej 1%
8
znale (ZnAl-e), czyli stopy cynku; obok
cynku g³ównym metalem stopowym jest glin
(mo¿e byæ go w stopie do 30%), a ponadto
miedź (do 3,5%) i bardzo niewielkie ilości
magnezu (setne procenta); obecnośæ innych
metali pogarsza w³aściwości stopu, a zw³asz-
cza jego podatnośæ na korozjê
BEZPIECZEŃSTWO PRACY 4/2008
tlenek wêgla, ponadto wystêpuj¹ ditlenek
siarki, ditlenek wêgla, tlenki azotu, formal-
dehyd i in. [3, 4].
Oprócz metali i py³ów krzemionki w ba-
danym powietrzu mo¿e byæ obecnych wiele
zwi¹zków organicznych. Nara¿enie zawodo-
we na czynniki chemiczne jest zwi¹zane z sub-
stancjami macierzystymi i produktami ich ter-
micznego rozk³adu. Na przyk³ad w badaniach
przeprowadzonych w odlewniach ¿eliwa
i staliwa zidentyfikowano w powietrzu oko³o
140 zwi¹zków organicznych, wśród których
znajdowa³y siê wêglowodory alifatyczne (do
19 atomów wêgla), wêglowodory aromatycz-
ne, formaldehyd, acetaldehyd i in., równie¿
substancje rakotwórcze, np. benzen, policy-
kliczne (wielopierścieniowe) wêglowodory
aromatyczne (WWA). Wielopierścieniowe
wêglowodory aromatyczne, bêd¹ce zawsze
wielosk³adnikowymi mieszaninami, s¹ naj-
czêściej osadzone na pyle [3]. Generowane
s¹ w reakcjach termosyntezy oraz uwalniane
ze smo³y wêglowej stosowanej jako spoiwo
do mas formierskich. Źród³em zwi¹zków ra-
kotwórczych w produkcji odlewów ze stopów
metali s¹ przede wszystkim masy formierskie,
a tak¿e te stopy, w sk³adzie których znajduj¹
siê rakotwórcze metale [5].
przednio omówionych rodzajów procesów,
w powietrzu na stanowisku pracy nie bêd¹
obecne substancje wchodz¹ce w sk³ad mate-
ria³u, z którego zosta³ wykonany ten wyrób.
Istnieje natomiast potencjalna mo¿liwośæ
nara¿enia na substancje wchodz¹ce w sk³ad
lakierów (czy farb, np. antykorozyjnych)
nanoszonych na powierzchniê wyrobu,
a w przypadku galwanicznego nak³adania
pow³ok antykorozyjnych lub/i dekoracyj-
nych (ozdobnych), równie¿ sk³adników
k¹pieli w wannach galwanicznych.
Do malowania powierzchni metalowych
u¿ywane s¹ odpowiednie lakiery i emalie.
Wytwarzanie lakieru polega na przygoto-
waniu roztworu ¿ywic (akrylowe, alkido-
we – ftalowe i in.) w rozpuszczalnikach
organicznych (np. ksylen, etylobenzen,
styren), dodaniu substancji pomocniczych
i dodatków modyfikuj¹cych, poprawiaj¹cych
elastycznośæ i twardośæ lakieru. Nastêpnie
wprowadza siê kolorowe barwniki. Taki lakier
nanosi siê na powierzchniê detalu za pomoc¹
pêdzla, wa³ka, metod¹ natryskow¹ czy przez
zanurzenie. Barwniki, stanowi¹ zwykle
zwi¹zki metali (sole i tlenki metali) [7].
Pow³oki antykorozyjne nak³adane na me-
talowe elementy metodami galwanicznymi
stanowi¹ inne metale (s¹ to metale ciê¿kie),
wyroby siê bowiem kadmuje, nikluje, cynuje,
cynkuje, chromuje, srebrzy itp. [8]. W powie-
trzu na stanowiskach pracy metale wystêpuj¹
g³ównie w postaci zwi¹zków: jako siarczany,
chlorki, cyjanki, tiocyjaniany, chromiany itd.
W procesach galwanicznych wystêpuje wiêc
nara¿enie na zwi¹zki metali, a tak¿e na inne
sk³adniki k¹pieli: kwasy nieorganiczne – jak
kwas siarkowy, solny, azotowy, alkalia – g³ów-
nie wodorotlenek sodu, czy cyjanki – w k¹pie-
lach alkaliczno-cyjankowych metal buduj¹cy
pow³okê wystêpuje w postaci kompleksu
cyjankowego. Czynnikami rakotwórczymi,
które nale¿y braæ pod uwagê, s¹ wystêpuj¹ce
w niektórych procesach chromowania po-
wierzchni zwi¹zki chromu(VI) – jak tritlenek
chromu, a tak¿e chromiany.
nane s¹ ³¹czone elementy, jak i wchodz¹ce
w sk³ad topników czy lutów. W procesach
spawania wystêpuje te¿ nara¿enie na gazy
spawalnicze (tlenki azotu, tlenek wêgla,
ditlenek wêgla, ozon). Emitowane s¹ sub-
stancje szkodliwe z otulin elektrod, w sk³ad
których wchodz¹ ró¿ne surowce mineralne
(np. krzemiany, wêglany, fluorki proste i z³o-
¿one, szk³o sodowe i potasowe, tlenki metali)
oraz sk³adniki organiczne. Problem stanowi
te¿ nara¿enie na py³y zawieraj¹ce woln¹
krystaliczn¹ krzemionkê. Metale wystêpuj¹
na stanowiskach spawania (mangan, ¿elazo,
glin i in.), lutowania (o³ów, cyna, srebro),
czy zgrzewania, w postaci dymów (procesy
wysokotemperaturowe). W procesach
spawania równie¿ wystêpuje nara¿enie
na substancje rakotwórcze, np. na zwi¹zki
chromu sześciowartościowego (zasadowe
chromiany rozpuszczalne w wodzie).
Obróbka mechaniczna, obróbka plastyczna
Szkodliwe substancje chemiczne, jakie
nale¿y braæ pod uwagê w procesach obróbki
mechanicznej i plastycznej to metale wcho-
dz¹ce w sk³ad materia³u u¿ytego do pro-
dukcji wyrobu [6]. Przy czym w odró¿nieniu
od procesów odlewania, w tych procesach
emitowane s¹ metale i zwi¹zki metali
nie w postaci dymów, lecz w postaci py³ów.
Czynnikiem szkodliwym na stanowiskach
obróbki mo¿e te¿ byæ mg³a olejowa. Oleje
mineralne bior¹ bowiem udzia³ w niektórych
procesach technologicznych – s¹ g³ównie
stosowane jako ch³odziwa do takich maszyn
i urz¹dzeñ, jak szlifierki czy tokarki. Ponadto,
podobnie jak przy odlewaniu detali, emito-
wane s¹ py³y zawieraj¹ce WKK, natomiast
nie wystêpuj¹ zwi¹zki organiczne bêd¹ce
produktami rozk³adu termicznego, jak to ma
miejsce w procesach odlewania.
Ocena nara¿enia
Ocena nara¿enia zawodowego powinna
przede wszystkim obejmowaæ najwa¿niejsze
czynniki chemiczne emitowane w danym
procesie technologicznym – najbardziej szko-
dliwe, w tym rakotwórcze, i/lub wystêpuj¹ce
w istotnych ilościach. Przed wybraniem tych
czynników nale¿y przede wszystkich prze-
prowadziæ gruntowne rozpoznanie procesu
prowadzonego na stanowisku pracy (lub
grupie stanowisk tego samego typu), który
ma byæ objêty ocen¹.
Najwa¿niejsze zanieczyszczenia chemicz-
ne emitowane w poszczególnych rodzajach
procesów produkcji wyrobów metalowych
s¹ nastêpuj¹ce:
£¹czenie elementów na gor¹co
– spawanie, lutowanie, zgrzewanie
Powstaj¹cy w procesach ³¹czenia na gor¹-
co elementów metalowych aerozol jest mie-
szanin¹ drobnodyspersyjnych cz¹stek sta³ych
oraz gazów [9, 10]. Sk³ad chemiczny tego
aerozolu jest uzale¿niony od rodzaju mate-
ria³ów, metody i parametrów technologicz-
nych procesu. W procesach tych pracownicy
s¹ nara¿eni na metale i ich zwi¹zki, zarówno
znajduj¹ce siê w materiale, z którego wyko-
Obróbka wykoñczeniowa powierzchni
– malowanie, lakierowanie, galwanizowanie
W procesach malowania i lakierowania
(w celu zabezpieczenia wyrobu przed
wp³ywami atmosferycznymi i/lub dekoracyj-
nym), jak równie¿ galwanicznego nak³adania
pow³oki na powierzchniê wyrobu, czy te¿
jego czêści, w odró¿nieniu od dwóch po-
procesy odlewania detali
– metale i ich zwi¹zki: g³ówne metale
stopowe oraz rakotwórcze wchodz¹ce
w sk³ad stopu – w powietrzu wystêpuj¹
w postaci dymów
– wêglowodory aromatyczne, np. benzen
i jego pochodne
– zwi¹zki karbonylowe, np. formaldehyd,
acetaldehyd, aceton
9
 BEZPIECZEŃSTWO PRACY 4/2008
Tabela
WYNIKI POMIARÓW STʯEÑ METALI I PY£ÓW ZAWIERAJ¥CYCH WOLN¥ KRYSTALICZN¥ KRZEMIONKÊ NA STANOWISKACH PRACY W PRZEMYŚLE
Results of measurements of the concentration of metals and dusts containing free crystalline sillica at workstands in industry
Py³y
(zawartośæ SiO
2
, %)
Glin
Miedź
Tlenki
¿elaza
Tlenek
cynku
Chrom Mangan
O³ów
Nikiel
Czynnośæ
ca³k.
resp.
ca³k.
resp.
wskaźnik nara¿enia C
w
, mg/m
3
Spawanie
kot³a z blachy
stalowej drutem
omiedziowanym
metod¹ MIG
(stanowisko 1.)
7,80
(4,8)
6,13
(4,8)
0,07
p.o.
0,03
p.o.
0,022
p.o. ch.1
p.o. ch.2
0,23
p.o. ch.1
p.o. ch.2
–
p.o.
n.w. ch.1
n.w.
ch.2
0,18
–
p.o.
Spawanie
kot³a z blachy
stalowej drutem
omiedziowanym
metod¹ MIG
(stanowisko 2.)
3,64
(14,9)
2,20
(14,9)
p.o.
p.o.
0,013
n.w. ch.1
n.w. ch.2
0,34
1,89 ch.1
p.o. ch.2
–
p.o.
n.w. ch.1
n.w.
ch.2
0,10
–
0,016
Spawanie s³upa
aluminiowego
drutem
aluminiowym
metod¹ TIG 500A
(stanowisko 1.)
2,76
(2,4)
1,13
(2,4)
0,78
0,29
–
–
–
–
0,02
–
–
Spawanie s³upa
aluminiowego
drutem
aluminiowym
metod¹ TIG 500A
(stanowisko 2.)
1,79
(2,1)
1,10
(2,1)
0,40
0,14
–
–
–
–
0,01
–
–
Spawanie blachy
stalowej drutem
stalowym
omiedziowanym
metod¹ MIG-MAG
4,77
(2,7)
2,22
(2,7)
p.o.
–
0,020
p.o. ch.1
n.w. ch.2
0,78
3,73 ch.1
3,47
ch.2
–
n.w.
0,03
n.w.
n.w.
Spawanie ko³ków
odgromowych
ze stali metod¹
MIG-MAG
3,52
(3,0)
1,39
(3,0)
–
–
0,002
n.w. ch.1
n.w. ch.2
0,13
0,71 ch.1
0,84
ch.2
p.o.
p.o. ch.1
p.o. ch.2
n.w.
0,02
n.w.
p.o.
Lutowanie
kolanek z blachy
ocynkowanej
0,83
(6,2)
0,54
(6,2)
–
–
0,004
p.o. ch.1
n.w. ch.2
n.w.
n.w. ch.1
n.w.ch.2
0,19
0,66
ch.1
0,16
ch.2
n.w.
p.o.
0,0006
–
Wartości
normatywów
higienicznych
4
1
2,5
1,25
1 (py³y)
0,1 (dymy)
2 * (py³y)
0,3*(dymy)
5
10 *
5
10 *
0,5 **
0,3
0,05
0,25
n.w. – nie wykryto (brak sygna³u)
p.o. – poni¿ej oznaczalności metody
* wartośæ NDSCh
** wartośæ NDS dla chromu metalicznego i zwi¹zków chromu(II) i (III); chrom wystêpuje tu jako sk³adnik poddanego obróbce stopu
ch.1 – próbka 15-minutowa (chwilowa) nr 1
ch. 2 – próbka 15-minutowa (chwilowa) nr 2
10
BEZPIECZEŃSTWO PRACY 4/2008
procesy obróbki mechanicznej i pla-
stycznej
– metale i ich zwi¹zki: g³ówne metale
stopowe i inne wystêpuj¹ce w stopie w ilości
powy¿ej 3% oraz rakotwórcze (nikiel, kadm)
– w powietrzu wystêpuj¹ w postaci py³ów
– oleje mineralne (faza ciek³a aerozolu)
oraz py³y zawieraj¹ce WKK
– faza ciek³a aerozolu, kwasy nieorganiczne
itd.) i py³ów emitowanych w procesach
produkcyjnych zwykle stosuje siê metody
podane w odpowiednich polskich normach
z zakresu ochrony czystości powietrza
na stanowiskach pracy.
Metodami znormalizowanymi oznacza
siê te¿ poszczególne metale i/lub ich zwi¹zki.
Jednak nie s¹ one wygodne do stosowaniu
w rutynowych pomiarach stê¿eñ metali, wy-
stêpuj¹cych w powietrzu w mieszaninach,
co ma powszechnie miejsce na stanowiskach
produkcji wyrobów metalowych. Dlatego
najlepiej jest stosowaæ opracowan¹ w CIOP-
-PIB, metodê oznaczania kilkunastu metali
z jednej próbki powietrza [12], tym bardziej
¿e metoda ta jest odpowiednia do oznacza-
nia ma³ych stê¿eñ metali i dlatego mo¿na
j¹ zastosowaæ do przeprowadzenia oceny
³¹cznego nara¿enia. Warianty i mo¿liwości
zastosowania tej metody w praktyce prze-
mys³owej zosta³y szerzej omówione w kon-
sultacji opublikowanej w „Bezpieczeñstwie
Pracy” [13].
Metoda ta by³a z powodzeniem stoso-
wana do oznaczania metali, m.in. na stano-
wiskach produkcji wyrobów metalowych.
Przyk³adowe wyniki pomiarów stê¿eñ metali
i ich zwi¹zków oraz py³ów zawieraj¹cych
woln¹ krystaliczn¹ krzemionkê na stanowi-
skach spawania (6 stanowisk) i lutowania
(1 stanowisko) przedstawiono w tabeli.
Stê¿enie py³u respirabilnego na ka¿dym
stanowisku spawania przekracza wartośæ
dopuszczaln¹, natomiast w odniesieniu
do py³u ca³kowitego – tu na czterech
z sześciu stanowisk normatyw higieniczny
nie jest przekroczony.
Nara¿enie ³¹czne na metale na ujêtych
w tabeli stanowiskach nie jest du¿e. Wspó³-
czynnik ³¹cznego nara¿enia w ¿adnym przy-
padku nie przekracza „1”, ale jest znacz¹ce
– na 2 stanowiskach jest wy¿szy od 0,5 war-
tości dopuszczalnej.
Metody podane w odpowiednich PN
dotycz¹cych oznaczenia substancji che-
micznych na stanowiskach pracy mog¹ byæ
stosowane do przeprowadzania pomiarów
w celu określenia wielkości nara¿enia za-
wodowego (do kontroli warunków pracy).
Przy czym bezpośrednio powi¹zana z ka¿d¹
znormalizowan¹ metod¹ oznaczania okre-
ślonej substancji w powietrzu jest norma
o charakterze strategicznym PN-Z-04008-
-7:2002 [14] określaj¹ca zasady pobierania
próbek na stanowisku pracy i interpretacji
wyników. Zgodnie ze strategi¹ podan¹ w tej
normie na stanowiskach pracy powinny byæ
pobierane próbki powietrza w celu przepro-
wadzenia oceny nara¿enia zawodowego
na substancje chemiczne. Stwierdzenie
to dotyczy równie¿ stanowisk produkcji
wyrobów metalowych.
procesy obróbki wykoñczeniowej
powierzchni
– malowanie, lakierowanie, napylanie
– rozpuszczalniki bazowe w farbach
i lakierach
– zwi¹zki metali stanowi¹ce pigmenty
– ftalany lub akrylany, w zale¿ności od ro-
dzaju farby nanoszonej na powierzchnie
wyrobu
– procesy galwaniczne
– metale nanoszone na powierzchniê
wyrobu
– g³ówne sk³adniki k¹pieli: kwasy, wodoro-
tlenki, cyjanki – w zale¿ności od rodzaju procesu,
równie¿ wystêpuj¹ce w niektórych procesach
chromowania powierzchni zwi¹zki chromu(VI)
– jak tritlenek chromu, a tak¿e chromiany.
PIŚMIENNICTWO
[1] E. Gawêda, D. Kondej
Zagro¿enia środowiska pracy
w procesach produkcji okuæ budowlanych i detali me-
talowych
. „Medycyna Pracy” 2006, 57(1), 1-6
[2] A. Tossavainen
Metal fumes in foundries
. Scand. J.
Work Environ. Health 1976, 2 (suppl. 1), 42-49
[3] U. Knecht, H.J. Elliehausen, H.J. Woitowitz
Gaseous
and adsorbed PAH in an iron foundry
. Br. J. Ind.
Med.,1986, 43, 834-838
[4] I. Makhniashvili, M. Szewczyñska, E. Ekiert
Odlewnictwo ¿eliwa – zagro¿enia chemiczne
.
„Bezpieczeñstwo Pracy”, 12(401) 2004 15-16
[5] G.E. Mosher
Nickel and chromium exposure in
foundries melting poyring alloy containing low or trace
levels of nickel or chrome.
Am Foundrymen’s Soc. Trans.
1980, 88, 515-518
[6] E. Gawêda, D. Kondej
Nara¿enie na szkodliwe czyn-
niki w procesach obróbki mechanicznej wyrobów meta-
lowych,
„Medycyna Pracy” 2007, 58(3), 223-229
[7] W. Weso³owski, J.P. Gromiec
Occupational exposure
in Polish paint and lacquer industry
. Int. J. Occup. Med.
Environ. Health 1997, 10, 79-88
[8] J. Surgiewicz, W. Domañski
Nara¿enie na zwi¹zki
metali w przemys³owych procesach galwanicznych.
,
„Medycyna Pracy” 2006, 57(2), 123-131
[9] J. Matusiak, B. Rams
Emission of dust and gases in
tabular cored wire welding of steel
. Int. J. Occup. Saf.
Ergonomics 2003, 9(3), 333-350
[10] W. Matczak, M. Przybylska-Stanis³awska
Oznaczanie dymów i ich sk³adników powstaj¹cych
podczas spawania drutami proszkowymi
. „Medycyna
Pracy” 2004, 55(6), 481-489
[11] Rozporz¹dzenie Ministra Pracy i Polityki Spo³ecznej
z dnia 29 listopada 2002 r. w sprawie najwy¿szych do-
puszczalnych stê¿eñ i natê¿eñ czynników szkodliwych
dla zdrowia w środowisku pracy (DzU nr 217, poz.
1833 ze zm. DzU z 2005 r. nr 212, poz. 1969 oraz DzU
z 2007 r. nr 161, poz. 1142)
[12] E. Gawêda
Metale i metaloidy oraz ich zwi¹zki – rozsze-
rzona metoda oznaczania
. PiMOŚP 2007,4(54), 69-78
[13] E. Gawêda
Metoda oznaczania metali z jednej
próbki powietrza
. „Bezpieczeñstwo Pracy” 11(434)2007,
18-19
[14] PN-Z-04008-7:2002
Ochrona czystości powie-
trza. Pobieranie próbek. Zasady pobierania próbek
powietrza w środowisku pracy i interpretacji wyników
ze zm. Az1:2004
procesy ³¹czenia na gor¹co (spawanie,
lutowanie, zgrzewanie)
– metale i ich zwi¹zki: g³ówne metale sto-
powe oraz rakotwórcze, a ponadto mangan
oraz inne metale wchodz¹ce w sk³ad spoiw
i lutów (cyna, o³ów)
– gazy: tlenek azotu, ditlenek azotu,
tlenek wêgla, ditlenek wêgla, ozon
oraz py³y zawieraj¹ce WKK.
Wy¿ej wymienione substancje powinny
byæ objête pomiarami na stanowisku pracy,
a ich wyniki powinny stanowiæ punkt wyj-
ścia do przeprowadzenia oceny nara¿enia
zawodowego. Wnioski z oceny s¹ z kolei
punktem wyjścia do podejmowania dal-
szych dzia³añ. Je¿eli przeprowadzona ocena
wyka¿e, ¿e stê¿enia substancji w powietrzu
na stanowisku pracy s¹ wiêksze od najwy¿-
szych dopuszczalnych stê¿eñ, konieczne
jest natychmiastowe podjêcie dzia³añ
(dzia³ania koryguj¹ce), które doprowadz¹
do zmniejszenia tych stê¿eñ do pozio-
mu stê¿eñ bezpiecznych, tj. poni¿ej wartości
normatywów higienicznych [11]: NDS lub
NDSCh, ewentualnie NDSP – w odniesieniu
do tych substancji, dla których wartośæ tego
normatywu określono.
Do pomiaru stê¿eñ szkodliwych sub-
stancji chemicznych (takich jak np. roz-
puszczalniki, tlenki azotu, oleje mineralne
Publikacja opracowana na podstawie wyników zadania zrealizowanego w ramach programu
wieloletniego pn. „Dostosowywanie warunków pracy w Polsce do standardów Unii Europejskiej”
dofinansowanego w zakresie zadañ s³u¿b pañstwowych przez Ministerstwo Pracy i Polityki Spo-
³ecznej w latach 2005-2007. G³ówny koordynator: Centralny Instytut Ochrony Pracy – Pañstwowy
Instytut Badawczy. Wykorzystano tak¿e wyniki pracy naukowo-badawczej z zakresu prewencji
wypadkowej sfinansowanej przez Zak³ad Ubezpieczeñ Spo³ecznych w 2007 r.
11
– wielopierścieniowe wêglowodory
aromatyczne
– tlenek wêgla
oraz py³y zawieraj¹ce woln¹ krystaliczn¹
krzemionkê (WKK)
  [ Pobierz całość w formacie PDF ]