Zagrożenia prądem elektrycznym, BHP, Prąd elektryczny
[ Pobierz całość w formacie PDF ]
BEZPIECZEŃSTWO PRACY 4/2008
Zagro¿enia elektryczne
w zak³adach produkuj¹cych materia³y budowlane
Wykorzystanie energii elektrycznej do napêdu maszyn i urz¹dzeñ w zak³adach produkuj¹cych materia³y
budowlane jest powszechne. Jest to dominuj¹cy nośnik energii, bez którego ich funkcjonowanie praktycznie
nie by³oby mo¿liwe. St¹d bezpieczeñstwo osób zatrudnionych w tych przedsiêbiorstwach w istotny sposób
zale¿y od stanu maszyn, urz¹dzeñ oraz instalacji elektrycznej je zasilaj¹cej. W artykule przedstawiono naj-
czêstsze nieprawid³owości elektryczne wraz z licznymi przyk³adami, jak równie¿ prawid³owe rozwi¹zania
przedstawionych niezgodności.
Electric hazards at production plants of construction materials
Electric energy is largely used at production plants for powering machinery and other production equipment.
It is the dominant energy carrier, without which the operation of those plants would be practically impossible.
Hence, the employees’ safety significantly depends on electric safety, which is strictly correlated with the
technical condition of machinery, electric equipment, energy distribution equipment, cabling, etc. This paper
presents the most common electric irregularities, together with real examples and correct solutions.
mgr in¿. MAREK STEFAÑSKI
mgr in¿. TOMASZ STRAWIÑSKI
Centralny Instytut Ochrony Pracy
– Pañstwowy Instytut Badawczy
nym wykorzystywaniem energii elektrycznej
do napêdu maszyn i urz¹dzeñ produkcyjnych
oraz oświetlenia, zasilania sprzêtu biurowego,
a tak¿e napêdu niektórych rodzajów środków
transportu. Zagro¿eñ tych w praktyce nie mo¿-
na wyeliminowaæ, poniewa¿ technicznie tylko
w niewielu przypadkach mo¿na zastosowaæ inne
rodzaje energii (np. pneumatyczn¹ lub hydrau-
liczn¹). Do zagro¿eñ elektrycznych zwi¹zanych
z przep³ywem pr¹du elektrycznego zaliczamy
przede wszystkim:
– pora¿enie pr¹dem elektrycznym
– zagro¿enia termiczne
– zagro¿enia po¿arem i wybuchem.
Wstêp
Produkcja materia³ów budowlanych jest roz-
leg³¹ dziedzin¹ dzia³alności gospodarczej obej-
muj¹c¹ szerok¹ gamê wyrobów: betoniarskich,
metalowych, ceramiki budowlanej, chemii i two-
rzyw sztucznych, stolarki budowlanej oraz innych.
Obecna koniunktura w budownictwie spowodo-
wa³a szybki wzrost zapotrzebowania na materia³y
budowlane i wykorzystania mo¿liwości produk-
cyjnych zak³adów, co czêsto skutkuje ograni-
czeniem dzia³añ zwi¹zanych z utrzymywaniem
wymaganego poziomu bezpieczeñstwa, w tym
elektrycznego. Szczególnie dotyczy to ma³ych
przedsiêbiorstw produkuj¹cych materia³y budow-
lane, których kondycja finansowa ogranicza mo¿-
liwośæ ponoszenia nak³adów na bezpieczeñstwo
pracy
.
W zak³adach tych najczêściej stosowane
s¹ tradycyjne technologie, z wykorzystaniem
maszyn i urz¹dzeñ eksploatowanych od wielu
lat. Z wizji lokalnych pracowników CIOP-PIB
w kilkunastu zak³adach produkuj¹cych mate-
ria³y budowlane oraz ze wspó³pracy z innymi
zak³adami wynika, ¿e poziom bezpieczeñstwa
elektrycznego nie jest zadowalaj¹cy.
Wed³ug danych opublikowanych przez GUS
w roku 2005 ogó³em w Polsce zarejestrowano
256 osób poszkodowanych w wypadkach przy
pracy wskutek tzw. odchyleñ zwi¹zanych z elek-
tryczności¹ i 162 poszkodowanych na skutek
wydarzeñ zwi¹zanych z elektryczności¹ przez
dotyk bezpośredni. W roku 2006 liczba tych wy-
padków zwiêkszy³a siê odpowiednio do 269 i 181,
a w trzech kwarta³ach w roku 2007 wynios³a
195 i 133. Pora¿enie pr¹dem elektrycznym
jest istotn¹ przyczyn¹ wypadków przy pracy
podczas u¿ytkowania stosowanych powszechnie,
zasilanych energi¹ elektryczn¹ maszyn i urz¹-
dzeñ oraz instalacji doprowadzaj¹cych energiê
elektryczn¹.
Zagro¿enia pochodz¹ce od przep³ywu
pr¹du elektrycznego zwi¹zane s¹ z powszech-
Najczêstsze nieprawid³owości
elektryczne w zak³adach
produkuj¹cych materia³y budowlane
B³êdy w przy³¹czeniach przewodów
elektrycznych zasilaj¹cych maszyny
Najczêściej wykorzystywanymi sieciami
do zasilania maszyn w zak³adach produkuj¹cych
materia³y budowlane s¹ TN-C i TN-S. Sieæ TN-C
dwuprzewodowa jest przeznaczona do odbior-
a)
a)
b)
b)
Rys. 1. Przyk³ad zacisków maszyny w sieci TN-C: a) pod³¹czenie nieprawid³owe;
b) pod³¹czenie prawid³owe
Fig. 1. An example of machine terminals dedicated to a TN-C network: a) incorrect
connection; b) correct connection
Rys. 2. Przyk³ad zacisków maszyny w sieci TN-S: a) pod³¹czenie nieprawid³owe;
b) pod³¹czenie prawid³owe
Fig. 2. An example of machine terminals dedicated to a TN-S network: a) incorrect
connection; b) correct connection
16
BEZPIECZEŃSTWO PRACY 4/2008
Tabela
PRZEKRÓJ PRZEWODU OCHRONNEGO W ZALE¯NOŚCI OD PRZEKROJU PRZEWODU
FAZOWEGO
A cross-section of a protective conductor as a function of a cross-section of a phase
conductor
Przekrój
przewodu
fazowego S, mm
2
Przekrój przewodu ochronnego
S
PE
, mm
2
w wi¹zce
lub jako ¿y³a
przewodu
wielo¿y³owego
pojedyñczy
chroniony
przed
uszkodzeniami
mechanicznymi
pojedyñczy
nie chroniony
przed
uszkodzeniami
mechanicznymi
Rys. 3. Przyk³ad prawid³owego ³¹czenia zasilania odbiornika (przewód PE d³u¿szy
ni¿ pozosta³e)
Fig. 3. An example of a correct connection of a power supply cable to a electric engine
(the PE wire is longer than the other ones)
16
16 <
S
≤
S
16
S
/2
2,5
≤
S
PE
≤
S
4,0
≤
S
PE
≤
S
35
S
> 35
≤
16
S
/2
16
S
/2
ników jednofazowych, a czteroprzewodowa
do odbiorników trójfazowych i do niedawna
by³a znana jako „zerowanie”, w której funkcjê
przewodu ochronnego PE i neutralnego N pe³ni
jeden przewód ochronno-neutralny PEN, zwany
„zerowym”. W sieci TN-S, trzyprzewodowej prze-
znaczonej do odbiorników jednofazowych i piê-
cioprzewodowej do odbiorników trójfazowych,
funkcjê przewodu ochronnego PE i neutralnego
N pe³ni¹ dwa oddzielne przewody.
Bardzo czêsto wystêpuj¹ nieprawid³owości
w pod³¹czeniu do sieci TN-C lub TN-S maszyn (rys.
1. i 2.). Po³¹czenie przewodów PE i N w sieci TN-S
mo¿e spowodowaæ b³êdne zadzia³anie wy³¹cz-
nika ró¿nicowo-pr¹dowego RCD, a w przypadku
zasilania maszyny instalacj¹ TN-C przerwanie
przewodu PEN mo¿e spowodowaæ pojawienia
siê pe³nego napiêcia na czêściach przewodz¹cych
dostêpnych (np. korpusie maszyny). Sytuacja
nie mia³aby miejsca, gdyby zastosowano od-
dzielne przewody – ochronny PE i neutralny N.
Podczas przy³¹czania przewodów zasilaj¹cych
trzeba kierowaæ siê zasad¹, ¿e najwa¿niejsza
jest ochrona przed pora¿eniem pr¹dem elektrycz-
nym, dlatego nale¿y stosowaæ oddzielne zaciski
przy³¹czeniowe dla przewodu ochronnego PE
i przewodu neutralnego N.
Zapomina siê, ¿e przy pod³¹czaniu odbiorników
do instalacji elektrycznej nale¿y zapewniæ w³aści-
w¹ d³ugośæ przewodu ochronnego wzglêdem
przewodów fazowych (fot.1.). Przewód ochronny
powinien byæ d³u¿szy od pozosta³ych przewodów,
dziêki czemu w przypadku próby przypadkowego
wyrwania przewodu z odbiornika, przewód
ochronny bêdzie do niego najd³u¿ej przy³¹czony
(bêdzie pe³ni³ funkcjê ochronn¹), (rys. 3.).
Niezachowane wymagania zwi¹zane z kodem IP
obudów wyposa¿enia elektrycznego
Ka¿da obudowa wyposa¿enia elektryczne-
go powinna zapewniaæ odpowiedni do warun-
ków środowiska u¿ytkowania stopieñ ochrony,
wyra¿ony tzw. kodem IP. Kod ten określa
odpornośæ na wnikanie cia³ sta³ych, py³ów
i cieczy do jej wnêtrza. Obudowa urz¹dzenia
elektrycznego powinna zapewniaæ jako mi-
nimum stopieñ ochrony nie gorszy ni¿ IP2X,
(IP2X: „2” – chroni przed przedostaniem siê
do wnêtrza cia³ obcych o średnicy >12,5 cm, „X”
– brak ochrony przed wnikaniem wody). Naj-
czêściej wymagane s¹ jednak wy¿sze stopnie
ochrony, co wynika z warunków u¿ytkowania
wyposa¿enia elektrycznego. Niedostateczny
stopieñ ochrony IP mo¿e byæ przyczyn¹ pora-
¿enia pr¹dem elektrycznym, po¿aru b¹dź te¿
wybuchu (fot. 4. str. 18.).
Brak b¹dź nieodpowiedni przekrój
przewodu ochronnego doprowadzonego
do dostêpnych czêści przewodz¹cych
W przypadku zwarcia, uszkodzenia izolacji
przewodów lub przepiêcia, na dostêpnych czê-
ściach przewodz¹cych mo¿e pojawiæ siê napiêcie
niebezpieczne, jeśli do tych czêści nie bêdzie
doprowadzony przewód ochronny (fot. 2.).
Za dostêpne czêści przewodz¹ce nale¿y uwa¿aæ
metalowe korpusy maszyn, obudowy silników
elektrycznych, metalowe szafy sterownicze.
Do wymienionych elementów powinien byæ
doprowadzony przewód ochronny o przekroju
zale¿nym od przekroju przewodu fazowego
(tabela), (fot. 3.).
Fot. 2. Przyk³ady drzwiczek szafy sterowniczej bez doprowadzonego przewodu ochronnego
Photo 2. An example of a control-cabinet door without a protective conductor
Fot. 1. Przyk³ad nieprawid³owego pod³¹czenia zasilania
do silnika (przewód PE najkrótszy)
Photo 1. An example of an incorrect connection of a
power supply cable to an electric engine (the PE wire
is the shortest one)
Fot. 3. Przyk³ady drzwiczek szaf sterowniczych z doprowadzonym przewodem ochronnym
Photo 3. An example of a control-cabinet door with a protective conductor
17
S
 3.
Otwarcie mo¿liwe po od³¹czeniu
zasilania czêści czynnych znajduj¹cych siê
wewn¹trz
(np. roz³¹cznikiem izolacyjnym
z pokrêt³em umieszczonym na drzwiczkach,
wyposa¿onym w sprzêg³o na wa³ku blokuj¹-
cym mo¿liwośæ ich otwarcia, fot. 7.). Ponowne
za³¹czenie napiêcia mo¿liwe jest po zamkniêciu
obudowy (dopuszcza siê ominiêcie blokady
przez upowa¿niony wykwalifikowany personel
tylko za pomoc¹ specjalnego klucza lub narzê-
dzia). Czêści czynne, pozostaj¹ce pod napiêciem
po otwarciu (np. zaciski), musz¹ byæ chronione
przed dotykiem bezpośrednim os³on¹ zapewnia-
j¹c¹ stopieñ ochrony minimum IP2X.
Fot. 4. Przyk³ady uszkodzenia obudowy wyposa¿enia elektrycznego (niezachowany stopieñ ochrony wynikaj¹cy
z wymagañ dla określonych kodów IP)
Photo 4. An example of a damaged electric equipment cabinet (the level of protection indicated by IP-code
requirements is not supported)
Niew³aściwy, źle wykorzystywany bezpiecznik
Projektant urz¹dzenia/instalacji elektrycznej
wyposa¿a je w odpowiednio dobrane zabezpie-
czenia przed zwarciem i przeci¹¿eniem. Wartości
tych zabezpieczeñ s¹ podawane przy specyfiko-
waniu elementów w schemacie elektrycznym.
Wskutek czêstych zadzia³añ (wyzwoleñ) zabez-
pieczeñ, np. w wyniku przeci¹¿enia instalacji,
u¿ytkownicy zamieniaj¹ je na zabezpieczenia
o wartościach wiêkszych b¹dź dokonuj¹ przeró-
bek (fot. 8a), co mo¿e spowodowaæ, ¿e w przy-
padku ra¿enia pr¹dem eklektycznym, czasy
zadzia³añ tych zabezpieczeñ bêd¹ d³u¿sze albo
zabezpieczenia nie zadzia³aj¹. Czêsto spotyka siê
równie¿ „watowanie” bezpieczników topikowych
(fot. 8b), czyli „naprawianie” jednorazowego
bezpiecznika topikowego przez zast¹pienie
drutem przepalonego elementu znajduj¹cego
siê wewn¹trz porcelanowego korpusu. Powy¿sze
niezgodności mog¹ spowodowaæ przegrzanie
Nieprawid³owości w dostêpie do wnêtrza
obudów wyposa¿enia elektrycznego
Ka¿da obudowa wyposa¿enia elektrycznego,
oprócz w³aściwego IP oraz przy³¹czenia jej do prze-
wodu ochronnego o odpowiednim przekroju,
powinna umo¿liwiaæ dostêp do jej wnêtrza tylko
osobom upowa¿nionym. Powinno to byæ zreali-
zowane wed³ug trzech regu³.
1.
Otwieranie obudowy mo¿liwe jest bez
klucza/narzêdzia i bez od³¹czenia napiêcia;
po otwarciu wymagana jest ochrona wszystkich
czêści czynnych pozostaj¹cych pod napiêciem
(fot. 5.) za pomoc¹ os³ony (minimalny stopieñ
ochrony IP2X), z mo¿liwości¹ jej otwarcia tylko
specjalnym narzêdziem, albo samoczynne od³¹-
czenie napiêcia przed jej otwarciem.
2.
Otwarcia obudowy dokonuje siê za po-
moc¹ specjalnego klucza lub narzêdzia,
w celu
umo¿liwienia tylko wykwalifikowanemu lub prze-
szkolonemu i upowa¿nionemu przez pracodawcê
personelowi dokonywania czynności eksploata-
cyjnych (wymiany, regulacji, prób itp.) bez od³¹-
czenia napiêcia (fot. 6.). Czêści czynne (w których
podczas pracy urz¹dzenia p³ynie pr¹d elektryczny)
znajduj¹ce siê wewn¹trz obudowy powinny byæ
os³oniête (stopieñ ochrony co najmniej IP1X:
„1”– chroni przed przedostaniem siê do wnêtrza
cia³ obcych o średnicy >50 cm, „X” – brak ochrony
przed wnikaniem do środka wody).
Fot. 5. Przyk³ady obudów, których otwarcie jest mo¿liwe bez klucza (narzêdzia) i bez
od³¹czenia napiêcia
Photo 5. Examples of covers which can be opened without a key or a tool and without
power being switched off prior to opening them
Fot. 6. Przyk³ad obudowy – otwarcie za pomoc¹ klucza lub narzêdzia
Photo 6. An example of a cover which can be opened with a key or a tool
b)
c)
a)
Fot. 7. Przyk³ad obudowy – otwarcie mo¿liwe po od³¹czeniu czêści czynnych znaj-
duj¹cych siê wewn¹trz
Photo 7. An example of a cover which can be opened after live parts have been
switched off
Fot. 8. Przyk³ady bezpieczników: a) zbocznikowany wy³¹cznik nadpr¹dowy przez
po³¹czenie przewodem zielonym jego zacisków; b) bezpiecznik „watowany”; c) nie-
przepalony bezpiecznik
Photo 8. Examples of fuses: a) an overcurrent switch shorted by connecting its termi-
nals with the green wire; b) a fuse with an enlarged switch; c) a fuse ready to use
18
BEZPIECZEŃSTWO PRACY 4/2008
Fot. 10. Prawid³owy roz³¹cznik g³ówny maszyny
Photo 10. A proper machinery main switch
Fot. 9. Przyk³ady nieprawid³owego prowadzenia przewodów
Photo 9. Examples of incorrect wire conduction schemes
Podsumowanie
Przedstawione zagro¿enia elektryczne, wystêpu-
j¹ce w zak³adach produkuj¹cych materia³y budow-
lane i stwarzaj¹ce du¿e ryzyko pora¿enia pr¹dem
lub spowodowania po¿aru, mo¿na w ³atwy sposób
usun¹æ. Obowi¹zek ten nale¿y do pracodawcy,
który powinien zapewniæ bezpieczeñstwo pracy,
w tym bezpieczeñstwo zwi¹zane z wyposa¿eniem
elektrycznym maszyn. Im zak³ad jest mniejszy, tym
w wiêkszości przypadków stan bezpieczeñstwa
urz¹dzeñ elektrycznych jest gorszy. Ma³e zak³ady
czêsto nie zatrudniaj¹ elektryka b¹dź te¿ osoby, która
posiada³aby odpowiednie uprawnienia (świadectwa
kwalifikacyjne). Rosn¹ca liczba wypadków wskutek
odchyleñ zwi¹zanych z elektryczności¹ – o ponad
5% w latach 2005-2006 oraz omówione nieprawi-
d³owości, powinny byæ odpowiednim argumentem
do tego, aby zwróciæ szczególn¹ uwagê na przeciw-
dzia³anie zagro¿eniom elektrycznym wystêpuj¹cym
w zak³adach produkuj¹cych materia³y budowlane.
Wymaga to podjêcia dzia³añ w zakresie:
– identyfikacji zagro¿eñ elektrycznych i zwi¹-
zanego z nimi ryzyka zawodowego
– wprowadzania odpowiednich środków
bezpieczeñstwa w obszarze dzia³añ technicz-
nych i organizacyjnych (projektowanie urz¹-
dzeñ elektrycznych oraz ich obs³uga zgodnie
z wymaganiami przepisów i normam)
– przestrzeganie zasad zwi¹zanych z bez-
pieczeñstwem elektrycznym oraz prowadzenie
kontroli bezpieczeñstwa elektrycznego.
siê instalacji, czego konsekwencj¹ mo¿e byæ
po¿ar, albo opóźniæ zadzia³anie lub byæ przyczyn¹
niezadzia³ania bezpiecznika w sytuacji ra¿enia
pr¹dem.
Brak lub uszkodzone urz¹dzenia
s³u¿¹ce do od³¹czania od zasilania
ze źróde³ energii elektrycznej
Od 1 stycznia 2006 roku ka¿da maszyna
powinna byæ dostosowana do minimalnych
wymagañ, co miêdzy innymi oznacza, ¿e po-
winna byæ wyposa¿ona w środki do od³¹czania
od zasilania zapewniaj¹ce w³aściwy poziom
odizolowania od źróde³ napiêcia (fot. 10.).
Niemniej czêsto mo¿na spotkaæ maszyny, które
nie s¹ wyposa¿one np. w urz¹dzenie od³¹czaj¹ce
od zasilania lub to urz¹dzenie jest uszkodzone.
Ka¿de urz¹dzenie do od³¹czania (np. roz³¹cznik
izolacyjny) powinno umo¿liwiaæ zablokowanie
go w pozycji otwartej i spe³niaæ wymagania
PN-EN 60947-3 :2002/A2:2006.
Nieprawid³owe prowadzenie przewodów
Przy instalowaniu przewodów elektrycz-
nych wewn¹trz pomieszczeñ nale¿y pamiêtaæ
o ich prawid³owym prowadzeniu w liniach
prostych, równoleg³ych do krawêdzi ścian i stro-
pów. Nieprawid³owe prowadzenie przewodów
(fot. 9.)
mo¿e doprowadziæ do ich przypadko-
wego uszkodzenia, np. zerwania, a tym samym
pora¿enia pr¹dem elektrycznym osób przebywa-
j¹cych w pobli¿u.
Podstawowe akty prawne
PN-EN60204-1:2006(U)
Bezpieczeñstwo maszyn. Wyposa¿enie elektryczne maszyn. Wymagania ogólne
PN-EN60947-3:2002/A2:2006
Aparatura rozdzielcza i sterownicza niskonapiêciowa.
Czêśæ 3:
Roz³¹czniki,
od³¹czniki, roz³¹czniki izolacyjne i zestawy ³¹czników z bezpiecznikami topikowymi
PN-EN50110-1:2005(U)
Eksploatacja urz¹dzeñ elektrycznych
PN-EN60439-1:2003
Rozdzielnice i sterownice niskonapiêciowe.
Czêśæ 1
: Zestawy badane w pe³nym
i niepe³nym zakresie badañ typu
PN-EN60529:2003
Stopnie ochrony zapewniane przez obudowy (Kod IP)
PN-IEC60364
Instalacje elektryczne w obiektach budowlanych
Ustawa z dnia 10 kwietnia 1997 r. – Prawo energetyczne (t. jedn. DzU z 2003 r. nr 15, poz. 1504)
Ustawa z dnia 7 lipca 1994 r. – Prawo budowlane (t. jedn. DzU z 2003 r. nr 207, poz. 2016)
Rozporz¹dzenie Ministra Gospodarki z dnia 30 października 2002 r. w sprawie minimalnych wymagañ
dotycz¹cych bezpieczeñstwa i higieny pracy w zakresie u¿ytkowania maszyn przez pracowników podczas
pracy (DzU nr 191, poz. 1596, zm. DzU z 2003 r. nr 178, poz. 1745
Rozporz¹dzenie Ministra Gospodarki z dnia 17 września 1999 r. w sprawie bezpieczeñstwa i higieny pracy przy
urz¹dzeniach i instalacjach energetycznych (DzU nr 80, poz. 912)
Rozporz¹dzenie Ministra Gospodarki, Pracy i Polityki Spo³ecznej z dnia 28 kwietnia 2003 r. w sprawie
szczegó³owych zasad stwierdzania posiadania kwalifikacji przez osoby zajmuj¹ce siê eksploatacj¹ urz¹dzeñ,
instalacji i sieci (DzU nr 89, poz. 828, zm. DzU nr 178, poz. 1745
Rozporz¹dzenie Ministra Infrastruktury z dnia 6 lutego 2003 r. w sprawie bezpieczeñstwa i higieny pracy
podczas wykonywania robót budowlanych (DzU nr 47, poz. 401)
Rozporz¹dzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 26 września 1997 r. w sprawie ogólnych przepisów bezpie-
czeñstwa i higieny pracy (t. jedn. DzU z 2003 r. nr 169, poz. 1650)
Rozporz¹dzenie Ministra Infrastruktury z dnia 12 kwietnia 2002 r. w sprawie warunków technicznych, jakim
powinny odpowiadaæ budynki i ich usytuowanie (DzU nr 75, poz. 690)
PIŚMIENNICTWO
[1]
Poradnik in¿yniera elektryka
(pr. zb.).
WNT,
Warszawa 1999
[2] B. Kowalski, H. Karski
Bezpieczeñstwo i ochrona cz³o-
wieka w środowisku pracy
. Tom 10:
Energia elektryczna
i elektrycznośæ statyczna
. CIOP-PIB, Warszawa 2002
[3] K. Meyer
Poradnik elektryka
. Wyd. ODDK, Gdañsk
2001
Publikacja opracowana na podstawie wyników
zadania zrealizowanego w ramach programu
wieloletniego pn. „Dostosowywanie warunków
pracy w Polsce do standardów Unii Europej-
skiej” dofinansowanego w zakresie zadañ
s³u¿b pañstwowych przez Ministerstwo Pracy
i Polityki Spo³ecznej w latach 2005-2007. G³ów-
ny koordynator: Centralny Instytut Ochrony
Pracy – Pañstwowy Instytut Badawczy
19
  [ Pobierz całość w formacie PDF ]