Zagro¿enia bakteryjne dla cz³owieka pochodz¹ce z mleka surow(1), IV rok, Artykuły zwierzęta gospodarskie
[ Pobierz całość w formacie PDF ]
A
WETERYNARIA
W PRAKTYCE
WETERYNARIA
W PRAKTYCE
RTYKUŁ KONGRESOWY
prof. dr hab. Jan Twardoń, lek. wet. Agnieszka Gonet, lek. wet. Michał Zdunek
Katedra i Klinika Rozrodu, Chorób Przeżuwaczy oraz Ochrony Zdrowia Zwierząt, Wydział Medycyny Weterynaryjnej
Akademii Rolniczej we Wrocławiu
„Mleko jest pokarmem najbliższym doskonałości” – to stwierdzenie Hipokratesa
– ojca medycyny – jest wciąż aktualne.
Zagrożenia bakteryjne
dla człowieka
pochodzące z mleka
surowego
Surowe mleko i przetwory z niego
otrzymywane to produkty spożywcze
najbardziej uniwersalne i pełnowarto-
ściowe, o wysokiej wartości odżywczej.
Białko mleczne jest bardzo dobrze przy-
swajalne ze względu na korzystny skład
aminokwasów egzo- i endogennych.
Produkty otrzymywane z mleka są źró-
dłem witamin z grupy B: B
1
, B
2
, B
6
, B
12
,
kwasu foliowego, kwasu pantotenowe-
go, biotyny i niacyny oraz witamin A,
E i D. Są one również źródłem wapnia,
magnezu i potasu oraz dostarczycielem
energii. Niestety, mleko oprócz swoich
niekwestionowanych wartości stanowi
również poważne zagrożenie dla zdro-
wia człowieka. Mleko surowe jest wspa-
niałym środowiskiem rozwoju i odżyw-
ką dla wielu drobnoustrojów, które
mogą być chorobotwórcze zarówno dla
człowieka, jak i dla zwierząt. Drobno-
ustroje patogenne mogą do mleka su-
rowego dostawać się kilkoma drogami.
Najczęściej pochodzą one z organizmu
zwierzęcia, z powierzchni strzyków,
ściółki, sprzętu do udoju, wody, paszy
i gleby. Również człowiek obsługujący
zwierzęta jest źródłem zakażenia mle-
ka. Z prowadzonych przez wiele lat
analiz wynika, że głównym źródłem wie-
lu patogennych dla człowieka bakterii,
wyizolowanych z mleka surowego, jest
gruczoł mlekowy, w którym toczy się
proces chorobowy (
mastitis
). Zapalenie
gruczołu mlekowego jest najczęstszą
i najdroższą jednostką chorobową krów
mlecznych. Może ono obejmować na-
wet 30-50% krów w stadzie. Skutkiem
toczącego się procesu chorobowego są
ograniczenie syntezy mleka oraz zmia-
ny w jego składzie. Spada jego wartość
dietetyczna i przydatność technologicz-
na, może ono też zawierać substancje
zagrażające zdrowiu człowieka. Stany
zapalne wymienia wywołuje ponad
150 gatunków drobnoustrojów, w tym
bakterie, grzyby, mykoplazmy i algi.
Z grupy typowych patogenów
mastitis
największe zagrożenie dla człowieka sta-
nowi gronkowiec złocisty (
Staphylococcus
aureus
), paciorkowiec bezmleczności
(
Streptococcus agalactiae
) oraz pałeczka
okrężnicy –
E. coli
.
Mleko skupowane przez zakłady mle-
czarskie poddawane jest pasteryzacji
bądź innym obróbkom termicznym,
które to procesy minimalizują zagro-
żenie bakteryjne pochodzące z danego
produktu. Jednak ciągle jeszcze spo-
żywane jest mleko surowe, pochodzące
z małych gospodarstw. Konsumenta-
mi takiego mleka są hodowcy krów,
ich rodziny oraz osoby bezpośrednio
zaopatrujące się w gospodarstwach.
W aspekcie społecznym ważne jest
to, że zanieczyszczone bakteriami
mleko powodować może wiele zatruć
pokarmowych (w tym śmiertelne dla
niemowląt zatrucia powodowane przez
Streptococcus agalactiae
), uczuleń na
antybiotyki i inne chemioterapeutyki
stosowane w profilaktyce i terapii
zapaleń gruczołu mlekowego oraz na-
bywanie antybiotykooporności przez
drobnoustroje wywołujące zachorowa-
nia u ludzi i zwierząt.
Obecnie coraz częściej
stykamy się też z aler-
giami lub schorzenia-
mi pseudoalergiczny-
mi, które są związane
z udziałem w mleku
aktywnych biologicz-
nie składników.
Bakterie znajdujące
się w mleku surowym,
którymi się zaraża-
my, mogą pochodzić
bezpośrednio z mleka
bądź też mleko zostaje
zanieczyszczone bak-
teriami ze środowiska.
Najgroźniejsze z nich
Główne źródła infekcji
ludzie mleko środowisko
Choroby przenoszone na ludzi przez mleko
(Heeschen 1994)
Zakażenia patogennymi szczepami
E. coli
+
+
Zatrucia gronkowcowe
+
+
Zakażenia paciorkowcowe
+
+
Gruźlica
+
+
Leptospiroza
+
Listerioza
+
Brucelloza
+
Salmonellozy
+
+
Enteritis
(E. coli, Protaus, Pseudomonas, Clostridium)
+
Tabela 1.
28
MONOGRAFIA „CHOROBY ZAKAŹNE PRZEŻUWACZY”
   A
WETERYNARIA
W PRAKTYCE
RTYKUŁ KONGRESOWY
powodują wiele ciężkich chorób, w tym
głównie: zatrucia gronkowcowe, zaka-
żenia paciorkowcowe, kolibakteriozę,
salmonellozę oraz inne, bardzo rzadko
obecnie spotykane, jak gruźlica, liste-
rioza, kampylobakterioza, wersinioza
czy bruceloza.
K
RÓTKA
Gronkowce powodują choroby skór-
ne (ropnie, czyraki, trądzik), choroby
układu oddechowego (zapalenie gar-
dła, zatok, oskrzeli, opłucnej, płuc),
choroby układu moczowego (odmied-
niczkowe zapalenie nerek, zapalenie
cewki moczowej), choroby przewodu
pokarmowego (zatrucia, zapalenie je-
lit), posocznice i ropowice, zapalenia
stawów, zapalenia sutków, zapalenia
szpiku i kości, zapalenia opon mózgo-
wo-rdzeniowych i inne.
Podstawowe znaczenie w zapobiega-
niu i zwalczaniu chorób ma ochrona
środków spożywczych (mleka i jego
przetworów) przed zanieczyszczeniem
zarówno przez ludzi, jak i zwierzęta
(gryzonie, owady). Należy prowadzić
nadzór sanitarny nad osobami uczest-
niczącymi w produkcji i sprzedaży
środków spożywczych oraz przestrzegać
podstawowych zasad higieny.
dło. Zakażenie nimi powstaje przez
kontakt albo przez spożycie suro-
wego mleka lub jego produktów nie
poddanych odpowiedniej obróbce.
Szczepy te mogą powodować u ludzi
krwotoczne zapalenie jelita grubego
(HC), hemolityczny zespół mocznicowy
(HUS), a także małopłytkową plamicę
zakrzepową (TTP). Przy HC obserwuje
się biegunkę, początkowo sekrecyjną,
później krwawą, która trwa do tygo-
dnia czasu. HUS występuje głównie
u dzieci i ludzi starszych. Dochodzi
tutaj do niewydolności i uszkodzenia
nerek, trombocytopenii, co w 3-10%
przypadków kończy się śmiercią. TTP
rzadko występuje u dzieci. Obser-
wuje się zaburzenia neurologiczne,
uszkodzenia nerek, anemię i trombo-
cytopenię. Śmiertelność TTP u ludzi
starszych jest bardzo wysoka – około
30% przypadków.
Zapobieganie kolibakteriozie u ludzi
powinno opierać się na utrzymywaniu
prawidłowej higieny porodu, utrzyma-
nia, żywności. Bardzo ważna jest tu
oczywiście higiena doju – odpowiednie
przygotowanie wymienia oraz kąpiele
poudojowe strzyków.
CHARAKTERYSTYKA
CHORÓB
WYWOŁYWANYCH
PRZEZ
DROBNOUSTROJE
IZOLOWANE
Z
MLEKA
KRÓW
Zakażenia paciorkowcowe
Chorobę powodują bakterie z ro-
dzaju
Streptococcus
. Do najbardziej
chorobotwórczych u ludzi zalicza się:
Strep. pyogenes, Strep. thermophilus,
Strep. agalactiae
, rzadko izoluje się
również
Strep. uberis, Strep. equi subs.
zooepidermicus
i inne. Zagrożeniem
dla człowieka są nie tylko bakterie, ale
również produkowane przez nie toksyny
(np. streptolizyny).
Głównym źródłem infekcji są pro-
dukty spożywcze zawierające bakterie
– w tym w szczególności mleko i jego
przetwory.
Choroba może przyjmować obraz
ropny (pierwotny i wtórny) oraz nierop-
ny. Ropny to głównie ostre zapalenie
gardła, ropne zapalenie skóry (liszaje),
niesztownica. Z wtórnych możemy wy-
różnić zakażenia ran powierzchownych,
zmiany opryszczkowe i półpasiec.
Zakażenia nie leczone prowadzić mogą
do zapaleń naczyń, ropnego zapaleń sta-
wów, zapaleń kości i szpiku, posocznicy,
zapaleń wsierdzia oraz zapalenia opon
mózgowo-rdzeniowych.
Zapobiegać zakażeniom możemy przez
utrzymywanie właściwej higieny podczas
udoju, przechowywania i przetwórstwa
mleka, jak też przez zachowywanie od-
powiedniej higieny osobistej oraz spoży-
wanie produktów mlecznych poddanych
procesowi pasteryzacji.
Kolibakterioza
Chorobę wywołuje pałeczka
Esche-
richia coli
, która stanowi naturalną
florę przewodu pokarmowego zarówno
zwierząt, jak i ludzi. Źródłem zakażenia
tymi bakteriami jest głównie mleko i jego
produkty. Oprócz bytowania bakterii
w wymieniu, gdzie powoduje ostre lub
przewlekłe
mastitis
, może dostawać
się do mleka poprzez zanieczyszczenie
kałem pochodzącym od chorych zwie-
rząt lub nosicieli. Zakażenie następuje
drogą pokarmową, rzadziej poprzez inne
układy lub rany.
Chorobotwórczość
E. coli
związana
jest z wieloma czynnikami wirulencji,
do których należą również adhezyny.
Dzięki swoistym adhezynom bakte-
rie mają zapewniony trwały związek
z podłożem (komórkami nabłonka
wymienia krów), poprzez który unikają
one usunięcia z organizmu w wyniku
spłukania ich z płynami ustrojowymi
lub wydalenia z jelita, niekiedy również
mogą tworzyć w miejscu kolonizacji
biofilm, czyli strukturę zawierającą
bakterie zawieszone w matriks wie-
locukrów syntetyzowanych przez te
drobnoustroje.
Na kolibakteriozę zapadają głównie
dzieci w wieku niemowlęcym. Ma ona
u nich postać posocznicową lub też
powoduje uporczywe biegunki, mdło-
ści, bóle brzucha, wymioty i niekiedy
gorączkę. Nieodpowiednio leczona
może doprowadzić do wielu powikłań,
takich jak zapalenia dróg moczowych,
zakażenia ran, zapalenia opon mózgo-
wo-rdzeniowych.
Problemem dla ludzi są również shi-
gatoksyczne
E. coli
O157:H7 (STEC),
których nosicielem jest głównie by-
Salmonelloza
Za chorobę tą, która występuje głów-
nie pod postacią zatruć pokarmowych,
odpowiedzialne są pałeczki
Salmonella
.
Obecnie znanych jest bardzo dużo typów
serologicznych
Salmonelli
, aczkolwiek
za zatrucia pokarmowe odpowiedzialne
są głównie
S. typhimurium, S. enteriti-
dis
i
S. Dublin
. Drobnoustroje te cha-
rakteryzują się dużą przeżywalnością
w środowisku zewnętrznym oraz zdol-
nością namnażania się w produktach
spożywczych (w tym także w mleku).
Rezerwuarem bakterii są zwierzęta
domowe, dzikie, ludzie chorzy lub no-
siciele. Źródłem zakażenia ludzi mogą
być oni sami, zwierzęta, produkty spo-
żywcze zanieczyszczone kałem chorych
zwierząt.
Zakażenie następuje najczęściej dro-
gą pokarmową, a także przez kontakt
bezpośredni.
Objawy chorobowe zależą od wielu
czynników: zjadliwości, ilości i serotypu
bakterii, a także od zdolności obronnych
i wieku człowieka. Najbardziej typowym
objawem jest wodnista biegunka, która
może trwać do kilku dni, bóle brzucha
i gorączka. Objawy te ustępują samo-
istnie. U dzieci i niemowląt
Salmonella
może rozwinąć się pod postacią posocz-
nicową, która nierzadko doprowadzić
może do śmierci.
Inne objawy, jakie może powodować
Salmonella
, to kostkowe zmiany na
Zatrucia gronkowcowe
Chorobę tą powoduje wiele gatunków
bakterii z rodzaju
Staphylococcus
. Naj-
groźniejszymi z nich są
Staph. aureus,
Staph. intermedius
oraz
Staph. hyicus
.
Chorobotwórcze są zarówno same bakte-
rie, jak i produkowane przez nie toksyny
(ciepłostała toksyna gronkowcowa, toksy-
ny α, β, γ i inne) Choruje wiele gatunków
zwierząt, w tym także dzikich, ale naj-
większe znaczenie ma zakażenie ludzi.
Źródłem zakażenia są chore zwierzęta
– ich wydaliny i wydzieliny (w tym rów-
nież mleko). Bakterie bytują w dużej
mierze w środowisku, ale możliwe jest
też zakażenie od człowieka.
30
MONOGRAFIA „CHOROBY ZAKAŹNE PRZEŻUWACZY”
   WETERYNARIA
W PRAKTYCE
ARTYKUŁ KONGRESOWY
skórze rąk (głównie u lekarzy mających
bezpośredni kontakt z zarazkiem), ropne
zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych,
zapalenie kości i stawów, płuc, serca,
nerek i pęcherzyka żółciowego.
Zapobieganie salmonellozie i zwal-
czanie jej polega przede wszystkim na
zapewnieniu odpowiednich warunków
sanitarno-zoohigienicznych, higieny
uboju, właściwym przechowywaniu
mięsa i opakowań, przestrzeganiu
zasad higieny osobistej, deratyzacji,
oczyszczaniu i odkażaniu pomieszczeń,
w których przebywały chore zwierzęta,
przeprowadzaniu szczepień ochron-
nych oraz badań na nosicielstwo. Na-
leży również pamiętać o prawidłowym
przyrządzaniu produktów spożyw-
czych, a także o przechowywaniu ich
w lodówkach.
Aby nie doszło do zakażenia, należy
izolować lub likwidować chore zwierzęta
oraz przeprowadzać okresowe badania
serologiczne bydła, stosować rękawice
i odzież ochronną podczas badania po-
ronionego płodu i matki, pić jedynie pro-
dukty mleczne poddane pasteryzacji.
ptaki (domowe i dzikie), a także bydło,
świnie, owce, psy, dzikie zwierzęta.
Źródłem zakażenia bakteriami są pro-
dukty spożywcze zanieczyszczone kałem
chorych zwierząt. Do mleka dostaje
się najczęściej z powierzchni wymion
zanieczyszczonych odchodami krów.
Zakażenia te nie przenoszą się z czło-
wieka na człowieka. U ludzi obserwuje
się początkowo objawy mało specyficzne
– złe samopoczucie, bóle głowy, mięśni.
Może wystąpić wysoka gorączka – do
40ºC, a także majaczenia. Pojawiają
się płynne, cuchnące stolce, czasem
po kilku dniach z domieszką krwi.
Trwa to około 2-3 dni, z tendencją do
nawrotów.
Zapobiegać chorobie można poprzez
oparzanie tuszek drobiu w temp. 52ºC
(bakterie giną już w temp. 48ºC), jak
też przez przestrzeganie podstawowych
zasad higieny doju, uboju i przetwórstwa
mięsa czy mleka. Zwalczanie choroby
następuje przez pasteryzację mleka, na-
promieniowywanie mięsa, chlorowanie
wody i inne.
Listerioza
Chorobę u ludzi wywołuje tylko
Liste-
ria monocytogenes
, której rezerwuarem
są zwierzęta gospodarskie, ptaki, ryby,
a także ludzie (bezobjawowi nosiciele).
Źródłem tych bakterii są głównie bydło
i owce, ale zakażać mogą także kobiety
podczas poronienia na tle listeriozy.
Do zakażeń najczęściej dochodzi
przez przewód pokarmowy – poprzez
zakażone mleko, produkty mleczne
(głównie ser) i mięso. Bakterie te dostają
się do produktów podczas procesu ich
otrzymywania, mają zdolność przeży-
wania w niskiej temperaturze (4ºC),
co zwiększa ryzyko zachorowania po
spożyciu środków przechowywanych
w warunkach chłodniczych. Bakterie
mogą przedostawać się także do orga-
nizmu drogą oddechową lub poprzez
kontakt bezpośredni. U ludzi
L. mo-
nocytogenes
powoduje różne choroby,
w tym zapalenie opon mózgowych
i mózgu, a u kobiet ciężarnych obumie-
ranie płodu lub śmierć noworodków
czy też, pokonując barierę łożyskową,
może wywoływać u płodów zapalenie
płuc. Choroba rozpoczyna się bardzo
gwałtownie – nagle pojawia się wysoka
gorączka, której towarzyszą wymioty,
nudności, posocznica, pojawiają się
poronienia, uszkodzenie wątroby, serca,
zapalenie spojówek, obrzęk powiek, za-
palenia wsierdzia czy miejscowe ropnie.
U ludzi mających kontakt z zarazkiem
(głównie lekarzy weterynarii) opisy-
wane były przypadki zmian skórnych
o charakterze grudkowatym lub też
krostkowatym.
Zapobieganie chorobie powinno opie-
rać się na systematycznym niszczeniu
gryzoni (deratyzacja), gdyż to one są
nosicielami listerii. Powinno się unikać
jednostronnego karmienia bydła kiszon-
ką. Należy izolować roniące zwierzęta,
niszczyć płody.
Zakażenia
Arcanobacterium pyogenes
Bakterie te (wcześniej znane jako
Corynebacterium pyogenes
, później
Actinomyces pyogenes
) powodują wiele
chorób zarówno u zwierząt, jak i u lu-
dzi. U bydła przyczyniają się m.in. do
powstania
mastitis
.
Jersinioza
Choroba ta może mieć różną postać
kliniczną – ostrą lub przewlekłą. Powo-
dują ją
Yersinia enterocolitica
i
Yersinia
pseudotuberculosis
. Przenoszą ją gry-
zonie, myszy, zające, króliki, zwierzęta
domowe, a także człowiek. Występuje
w kale zwierząt zdrowych, izolowano ją
z migdałków świń, obecność bakterii
zanotowano także w bakteriologicznie
czystej, zdatnej do picia wodzie. Czło-
wiek zaraża się poprzez środki spo-
żywcze, które zanieczyszczone zostały
kałem chorych zwierząt lub człowieka.
Zakażenie następuje drogą pokar-
mową (spożycie mięsa, mleka, wody)
lub kontaktową i powoduje zatrucia
pokarmowe. Objawiają się one bólami
brzucha, mdłościami, wymiotami, bie-
gunką, wysoką temperaturą. Objawy
te nie są specyficzne i przypominają
obraz salmonellozy. Występować może
zapalenie stawów czy dróg moczowych,
zapalenie końcowego odcinka jelita
cienkiego, rumień guzowaty, ropnie
narządowe, zapalenie płuc oraz bóle
gardła. Niekiedy pojawiają się objawy
podobne do ostrego zapalenia wyrostka
robaczkowego.
Rodencjoza – gruźlica rzekoma zwie-
rząt (powodowana przez
Y. pseudotu-
berculosis
) powoduje u ludzi zapalenia
węzłów chłonnych krezkowych, mogą
pojawić się posocznica, bóle wątroby
czy żółtaczka.
Zapobieganie i zwalczanie choroby
– tak jak w przypadku innych zatruć
pokarmowych.
Brucelloza
Choroba ta należy do chorób wie-
loukładowych – oznacza to, że powo-
duje objawy dotyczące wielu układów
w organizmie człowieka. Czynnikiem
etiologicznym jest pałeczka
Brucella
(B. abortus bovis; B. melitensis, B. suis;
B. canis)
– u krów występuje
Brucella
abortus.
Rezerwuarem jest bydło i inne
zwierzęta domowe, dzikie i ptaki. Czło-
wiek zakaża się pałeczką głównie przez
zakażone płody i wydzielinę z pochwy,
ale źródłem zakażenia jest także mle-
ko. Do zakażenia dochodzi w wyniku
kontaktu ze skażonym materiałem
(mlekiem i produktami spożywczymi),
szerzy się ono drogą pokarmową. Okres
wylęgania choroby to 5-21 dni, rzadziej
kilka miesięcy. Choroba zaczyna się
niespecyficznie – pojawiają się dresz-
cze, gorączka, bóle głowy, osłabienie
i ogromna potliwość. W ostrej postaci
choroby występują bóle mięśniowe
i bóle kręgosłupa, upośledzenie słuchu,
wzroku, zapalenie korzeni nerwowych
i nerwów obwodowych. W postaci prze-
wlekłej dominują uszkodzenia kostno-
-stawowe i powikłania neurologiczne.
Nie leczona postać przewlekła może
trwać kilka lat, co doprowadzić może
do trwałego kalectwa.
U mężczyzn chorujących na bru-
cellozę spotyka się zapalenie jąder,
a u kobiet pojawiają się nawykowe
poronienia.
Kampylobakterioza
Kampylobakterioza jest ostrym, rza-
dziej przewlekłym schorzeniem prze-
wodu pokarmowego, które występuje
u ludzi i zwierząt. U ludzi powoduje
je jedynie
Campylobacter jejuni
i
Ca-
mylobacter coli
. Jest to bakteria, która
słabo rozmnaża się w żywności – choć
wyjątkiem jest tu wolno schładzany
drób. Rezerwuarem zarazka są głównie
31
MONOGRAFIA „CHOROBY ZAKAŹNE PRZEŻUWACZY”
 A
WETERYNARIA
W PRAKTYCE
RTYKUŁ KONGRESOWY
Gruźlica
Gruźlica jest chorobą odzwierzęcą
o przebiegu przewlekłym, rzadziej
ostrym. Jest chorobą wielonarządową
(głównie płucną), zakaźną i zaraźliwą.
W zakażeniu zwierząt główną rolę od-
grywa
Mycobacterium bovis
, rzadziej
Mycobacterium tuberculosis
, odnoto-
wuje się także zakażenia
Mycobecte-
rium avium
i innymi niegruźliczymi
prątkami, które odpowiedzialne są za
chorobę gróźliczopodobną. Prątki wy-
kazują znaczną oporność na czynniki
fizyczneichemiczne.Rezerwuariźródło
zakażenia stanowi głównie chore bydło
oraz inne zwierzęta i chory człowiek.
Gruźlica odzwierzęca szerzy się przede
wszystkim drogą pokarmową przez spo-
życie zakażonego mleka i przetworów
mlecznych, rzadziej drogą pyłową i kon-
taktową (zraniona skóra). Do zakażenia
może dojść poprzez skażoną wodę oraz
spożycie mięsa zwierząt chorych na
gruźlicę. Gruźlica jest zooantroponozą,
ale i antropozoonozą.
Wrotami zakażenia są: układ odde-
chowy (dorosłe bydło 90%), układ po-
karmowy (cielęta oraz człowiek), skóra
i błony śluzowe. Okres wylęgania trwa
od kilku tygodni do wielu lat (gruźlica
popierwotna).
Objawy choroby wywołuje głównie
prątek bydlęcy. Początkowo brak ob-
jawów specyficznych,chorobanarasta
powoli, chory traci apetyt, chudnie
i traci siły, pojawia się kaszel z od-
krztuszaniem, gorączka i bóle w klatce
piersiowej. Gruźlicę odzwierzęcą można
spotkać w następujących postaciach
klinicznych: gruźlica płuc, gruźlicze
zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych,
gruźlica węzłów chłonnych, gruźlica
kości i stawów, gruźlica układu moczo-
wo-płciowego, gruźlica jelit i gruźlica
skóry.
Zapobieganie i zwalczanie gruźlicy po-
lega na profilaktycznychszczepieniach,
wczesnym rozpoznawaniu przy pomocy
RTG, piciu mleka pasteryzowanego,
zwalczaniu gruźlicy u bydła.
Ograniczenie zanieczyszczeń
mleka poprzez przestrzeganie pro-
cedur prawnych odnoszących się
do jego pozyskiwania, magazyno-
wania, transportu i przetwórstwa
spowoduje podniesienie jego ja-
kości higienicznej, a tym samym
zmniejszenie strat społecznych
spowodowanych zachorowaniami
ludności.

Piśmiennictwo u autora
32
MONOGRAFIA „CHOROBY ZAKAŹNE PRZEŻUWACZY”
  [ Pobierz całość w formacie PDF ]