Zagadka naturalizmu, Filozofia, Prof. dr hab. Stanisław Judycki
[ Pobierz całość w formacie PDF ]
1
Stanisław Judycki
Zagadka naturalizmu
Naturalizm jest doktryną filozoficzną uznającą, że wszystko, co istnieje,
jest naturalne, to znaczy, że nie istnieją żadne realności duchowe, żadne czysto
duchowe substancje, żadne ponadnaturalne byty transcendentne w stosunku do
świata. W postaci epistemologicznej jest to teza, że na rzecz istnienia tego rodzaju
przedmiotów nie dadzą się sformułować żadne poprawne i przekonywujące
argumenty. Zawodowi filozofowie wiedzą, że to bardzo ogólne twierdzenie
rozgałęzia się na poszczególne dziedziny dyskusji. Ogólna teza naturalizmu
dotyczy więc dyskusji na temat teizmu i ateizmu, dyskusji na temat ontologicznego
statusu umysłu ludzkiego, dyskusji z zakresu filozofii biologii, z zakresu etyki i
aksjologii, a nawet problematyki dotyczącej tego, jak istnieją przedmioty nauk
formalnych.
Naturalizm jest raczej wnioskiem mającym wynikać z kumulacji
argumentów z różnych dziedzin, niż samodzielnym przekonaniem
filozoficznym.
Zazwyczaj przeciwnicy naturalizmu próbują wykazać, że w obrębie
tej lub innej dziedziny naturalizm nie da się utrzymać i na tej podstawie przyjmują,
że całościowy naturalizm jest fałszywy. W poniższych rozważaniach zastosuję
odmienną metodę argumentacji antynaturalistycznej, a mianowicie przyjmę,
fikcyjnie, że w wyniku przyszłego rozwoju wiedzy naukowej naturalizm we
wszystkich dziedzinach zostanie uznany za stanowisko przekonywające i będzie
akceptowany powszechnie. Użyte w tytule wyrażenie ‘zagadka naturalizmu’ ma
sygnalizować, że nawet w takiej sytuacji ogólna teza naturalizmu nie będzie
wynikać z dziedzinowej akceptacji naturalizmów partykularnych. Inaczej mówiąc,
możliwy do pomyślenia w przyszłości całkowity sukces eksplanacyjny osiągnięty
w poszczególnych dziedzinach wiedzy nie będzie uprawniał do generalnego
wniosku naturalistycznego. Tym samym teza uniwersalnego naturalizmu
pozostanie zagadkowa.
Nie istnieje, jak można się tego spodziewać po najogólniejszych terminach
filozoficznych, jednolita formuła naturalizmu, akceptowana przez większość
uczestników dyskusji na ten temat, a współcześnie naturalizm pojawia jako
doktryna znajdująca się w bliskich relacjach ze stanowiskami fizykalizmu i
materializmu
W pierwszej części postaram się, dokonując krótkiego przeglądu
tych stanowisk, osiągnąć pewną ogólna formułę naturalizmu. W części drugiej
ukażę, jakie konsekwencje filozoficzne mogłyby wynikać z przyszłego, pełnego
sukcesu eksplanacyjnego nauk przyrodniczych.
Podstawową i najstarszą historycznie formą naturalizmu jest naturalizm
metafizyczny, który naturę interpretuje jako leżącą u podstaw wszystkiego,
pierwszorzędną i absolutną zasadę. Według tej postaci naturalizmu wszystkie inne
twory i procesy są sprowadzalne do tak rozumianej natury.
Korzenie naturalizmu
metafizycznego sięgają jońskich filozofów przyrody, filozofii stoickiej i

Poniższy tekst został opublikowany w: „Roczniki Filozoficzne” 51(2003), z. 3, s. 17-37.
1
Por. Ph. Kitcher,
The Naturalists Return
, [w:] „Philosophical Rview” 101(1992) nr 1, s.
53-114; S.J.Wagner/R. Warner (eds),
Naturalism. A Critical Appraisal
, Notre Dame:
University of Notre Dame, 1993, s. 1-21; K. Nielsen,
Naturalistic Explanations of Theistic
Belief
, [w:] Ph.L. Quinn/Ch. Taliaferro (eds),
A Companion to Philosophy of Religion
,
Cambridge MA: Blackwell 1997, s. 402-409.
  2
epikurejskiej
. Nowożytne formy naturalizmu ucieleśnione są w stanowiskach
filozoficznych Hobbsa, Holbacha, Diderota, Goethego, Feuerbacha i innych. W
wyniku krytyki ze strony chrześcijańskich apologetów słowo ‘naturalista’
(
naturalista
), które w średniowieczu oznaczało badacza przyrody, w czasach
nowożytnych otrzymało znaczenie negatywne
Naturalizm jako doktryna stał
bowiem w wyraźnej opozycji do tradycji chrześcijańskiej filozofii średniowiecznej.
W tej mierze, w jakiej naturalizm neguje wszelką metafizykę spekulatywną i
podkreśla empiryczny charakter ludzkiej wiedzy, zbliża się do sensualizmu i
materializmu wieków XVII i XVIII oraz do pozytywizmu i pragmatyzmu wieków
XIX i XX. W XX w. naturalizm, szczególnie w USA, z doktryny metafizycznej
przekształcił się bardziej w postawę badawczą i teoretyczną uznającą prymat
epistemologiczny i metodologiczny nauk przyrodniczych. Naturalizm tego rodzaju
nie przeczy, że istnieją różne formy doświadczania świata, lecz jednocześnie
uznaje, że tylko dane ujęte i opracowane za pomocą metod nauk przyrodniczych
umożliwiają dostęp do prawdy. Przy tej interpretacji naturalizm staje się bliski
scjentyzmowi, a jego konsekwencje antropologiczne stoją w opozycji do
antropologii o charakterze chrześcijańskim i idealistycznym.
Naturalizm etyczny stanowi istotną konsekwencję naturalizmu
metafizycznego. Interpretuje on życie moralne jako pewnego szczególnego rodzaju
sublimację biologicznej natury człowieka. Stąd też neguje możliwość
wyprowadzania jakichkolwiek norm z antropologii, w której człowiek jest
widziany jako duchowa istota, posiadająca wolną wolę. Etyka naturalizmu
kulminuje w bardzo wieloznacznej formule, że człowiek powinien tak działać, aby
rozwijać swoje ‘naturalne’ tendencje czy zdolności. Od czasu publikacji przez G.E.
Moore’a
Principia ethica
w 1903 r. termin ‘naturalizm’ przybrał inne znaczenie, a
mianowicie zaczął być odnoszony nie do etyki normatywnej, lecz do stanowisk
metaetycznych, tzn. do teorii dotyczącej znaczenia słów z zakresu moralności, a
szczególnie słowa ‘dobry’. Według Moore’a ta teoria metaetyczna jest
naturalistyczna, która ‘dobry’ (a także inne słowa odnoszące do wartości) definiuje
za pomocą pojęć naturalnych lub podstawia za ‘dobry’ jakąś własność obiektu
naturalnego. Przykładami teorii naturalistycznych były dla Moore’a stanowiska
Spencera i Milla, które ‘dobry’ definiują jako ‘bardziej rozwinięty’ lub jako ‘ten,
który jest pożądany’. Cechą charakterystyczną każdego naturalizmu
aksjologicznego jest według Moore’a tzw.
‘błąd naturalistyczny’
(
naturalistic
fallacy
). Polega on na pomieszaniu pytania „Czym jest dobro?” z całkowicie
innym pytaniem, a mianowicie z pytaniem „Jakie rzeczy są dobre?”. Gdyby np.
‘dobro’ oznaczało to, co maksymalizuje przyjemność, to za absurdalne należałoby
uznać pytanie, czy maksymalizacja przyjemności jest czymś dobrym, ponieważ
jednak takie pytanie nie jest absurdalne, to naturalistyczna analiza pojęcia ‘dobro’
jest całkowicie błędna. Moore sądził, że dobro jest pojęciem nie-naturalnym,
prostym i dalej nie dającym się analizować.
Pomijając dość specjalne znaczenia terminu naturalizm w teologii i w
estetyce literatury, można wymienić jeszcze trzy dziedziny, w których
2
Por. G. Gawlick,
Naturalismus
, [w:]
Historisches W

rterbuch der Philosophie
(wyd. J.
Ritter) Darmstadt: Wissenschaftliche Buchgesellschaft 1984, t. 6, kol. 517-519.
 3
współcześnie odbywa się dyskusja między naturalizmem i antynaturalizmem.
Są
to: epistemologia filozoficzna, metodologia nauk społecznych i filozofia umysłu.
Wyrażenie
‘epistemologia znaturalizowana’
upowszechniło się za sprawą
poglądów Quine’a, szczególnie zaś jego krótkiego artykułu pod takim właśnie
tytułem
Naturalistyczny program Quine’a nie jest jedyną koncepcją w tym duchu
funkcjonującą we współczesnej literaturze epistemologicznej. Trzeba też wymienić
naturalistyczne podejście do problemu natury wiedzy, obecne w różnych
odmianach tzw. ewolucyjnej teorii poznania. Jeszcze inna droga naturalizacji
problematyki epistemologicznej jest pośrednio implikowana przez fizykalistyczne
(materialistyczne) stanowiska, które dominują w dzisiejszej filozofii umysłu.
Należy dodać, że z punktu widzenia całości dziejów filozofii nie jest to całkowicie
nowy sposób stawiania problemu poznania, o ile już od XIX w., od czasu
pojawienia się ewolucjonizmu, tendencja naturalistyczna w epistemologii była
zawsze obecna. Nigdy jednak naturalizm nie był aż tak popularny wśród filozofów,
jak to ma miejsce w ostatnich trzech dekadach XX w.
Według Quine’a nie-znaturalizowana epistemologia (często nazywana
kartezjańską) w trakcie rozwiązywania problemu poznania odwoływała się do tzw.
pojęć ewaluacyjnych (oceniających), takich np. jak ‘dobra racja’,
‘uprawomocnione przekonanie’, czy ‘poprawne wnioskowanie’, a tym samym
uznawała, że wartości tego rodzaju wykraczają poza wszelkie fakty, które nauka
jest w stanie badać. Kontrast między faktem i oceną interpretowano tu analogicznie
do kontrastu między wartościami moralnymi a faktami naukowymi. Nie-
znaturalizowaną epistemologię określa się dzisiaj także jako epistemologię ‘zza
biurka’: jej narzędziem miałaby być wyłącznie analiza logiczna (analiza
a priori
),
analiza niezależna od odkryć dostarczanych przez nauki empiryczne. Projekt
epistemologii przedstawiony przez Quine’a zrywa z tymi założeniami. Po
pierwsze, epistemologia nie powinna, jak to robiono tradycyjnie, dowodzić
istnienia tzw. świata zewnętrznego, tzn. świata niezależnego od naszego
doświadczenia; powinna natomiast istnienie tego rodzaju świata po prostu przyjąć.
Powinna uznać, że on istnieje, i że my ludzie jesteśmy podmiotami, które
otrzymują wielorakie pobudzenia z tego świata. Po drugie, epistemologia
znaturalizowana bardziej powinna interesować się pobudzeniami sensorycznymi
otrzymywanymi przez nas ze świata niż stanami świadomymi podmiotu. Przez
pobudzenia sensoryczne Quine rozumie fizycznie interakcje miedzy naszymi
organami zmysłowymi a otoczeniem fizycznym. Po trzecie, epistemologia
3
Powstały w wiekach XVII i XVIII naturalizm teologiczny relację pomiędzy człowiekiem
Bogiem próbował określić bez odwoływania się do objawienia. Samą naturę uznawał za
zdolną do doprowadzenia człowieka do wiecznego zbawienia, częściowo dlatego, że w
myśl tego stanowiska grzech nie zniszczył najgłębszej istoty człowieka, a stąd też nie
potrzebuje on żadnej ponadnaturalnej pomocy, częściowo zaś dlatego, że nie przyjmował
konieczności innych warunków zbawienia niż te, które mogą zostać rozpoznane przez
rozum. W tej postaci naturalizm teologiczny bliski był stanowiskom pelagianizmu i
deizmu. Pod koniec XIX w. naturalizm pojawił się w teoriach estetycznych i znalazł
najdobitniejszy wyraz w pismach teoretycznych E. Zoli. Był on reakcją na idealizację
natury w literaturze romantycznej i postromantycznej. Naturę rozumiał jako to, co przez
człowieka wytworzone i ukształtowane, szczególnie zaś jako naturę społeczeństwa.
Skłaniając się do krytyki społecznej, uwypuklał odrażające cechy tego, co naturalne.
4
Por. W.V.O Quine,
Epistemology Naturalized
, w: ten¿e,
Ontological Relativity and Other
Essays
, New York 1969, s. 69-90 (t³um.
Epistemologia znaturalizowna
, w: B. Stanosz
(red.),
W.V.O. Quine, Granice wiedzy i inne eseje filozoficzne
, Warszawa 1986, s. 106-125).
  4
znaturalizowana powinna zająć się głównie przyczynami naszych przekonań, a nie
tym, co te przekonania uprawomocnia. Przedmiotem tej epistemologii powinna
więc być nie kwestia, jakie racje przemawiają za tym, że nasze przekonania
prawdziwie informują nas o świecie zewnętrznym, lecz przedmiotem jej analiz
muszą stać się kognitywne mechanizmy, które powodują, że podmiot otrzymując
pewien (dość ubogi zdaniem Quine’a) zasób pobudzeń wejściowych, wytwarza
ogromną sieć wielce skomplikowanych przekonań jako elementów wyjściowych.
Chodziłoby więc o zbadanie empirycznie dających się stwierdzić mechanizmów
przetwarzania informacji
Naturalizacja epistemologii prowadzi do odrzucenia jej tradycyjnie
normatywnego podejścia do problemu poznania
i do zastąpienia go kwestiami
faktyczno-empirycznymi. Mimo tego Quine uważał, że konieczna jest jakaś
odpowiedź na wyzwanie sceptyczne. W tym celu przedstawił dwa argumenty. Po
pierwsze, że istnienie świata zewnętrznego jest najlepszym wyjaśnieniem faktu, że
w ogóle otrzymujemy bodźce zmysłowe. Po drugie, że sceptyczne argumenty
dotyczące istnienia świata zewnętrznego same się znoszą: kontrast bowiem między
realnością a iluzją może być sformułowany tylko wtedy, jeżeli ktoś przyjmuje, że
istnieje rzeczywisty świat, któremu można przeciwstawiać iluzj
We współczesnej literaturze epistemologicznej funkcjonują przynajmniej
dwie zasadnicze interpretacje paralelizujące ewolucję biologiczną (w sensie
Darwinowskim) z ewolucją pojęciową
(ewolucją ludzkiej wiedzy). Według
pierwszego (literalnego) podejścia, ewolucja biologiczna jest główną przyczyną
wzrostu wiedzy. Wzrost ten dokonuje się przez ‘ślepe’ uzmiennianie i selektywne
zachowanie tych zmian, ponieważ naturalny dobór biologiczny jest jedyną istotną
przyczyną zmienności i selekcji epistemicznej. Konsekwencją takiego stanowiska
nie musi być jednak teza, że wszystkie nasze przekonania (cała nasza wiedza) są
wrodzone, lecz tylko że mechanizmy mentalne, które prowadzą do zdobycia nie-
wrodzonych przekonań, same są wrodzone i są rezultatami selekcji biologicznej
Według drugiej (analogicznej) wersji epistemologii ewolucyjnej rozwój wiedzy
ludzkiej jest rządzony przez proces analogiczny do naturalnego doboru
biologicznego, a nie przez sam mechanizm biologiczny. Dopasowanie między
naszymi teoriami a światem wyjaśnia się tutaj za pomocą mentalnego procesu prób
i błędów nazywanego naturalną selekcją epistemiczną.
Obie te wersje
epistemologii ewolucyjnej uznaje się za odmiany epistemologii znaturalizowanej,
ponieważ za punkt wyjścia swoich rozważań biorą one pod uwagę dane
empiryczne takich nauk jak biologia, fizjologia czy psychologia. Wersja literalna
epistemologii ewolucyjnej akceptuje w punkcie wyjścia biologiczną teorię
ewolucji wraz z materialistyczną interpretacją umysłu ludzkiego i na tej podstawie
konstruuje wyjaśnienie zjawiska poznania i jego rozwoju. W przeciwieństwie do
5
Por. N. Everitt/A. Fisher,
Modern Epistemology. A New Introduction
, New York 1995,
rozdz. 12:
Quine and Naturalized Epistemology
, s.179-195.
6
„The sceptics cited familiar illusions to show the fallibility of the senses; but this concept
of illusion rested on natural science, since the quality of illusion consisted simply in
deviation from external scientific reality.” (W.V.O. Quine,
The Roots of Reference
, La Salle
1974, s. 3).
7
Por. M.Ruse,
Takinkg Darwin Seriously
, Oxford 1986
.
8
Stanowisko to jako pierwsi sformułowali: K. Popper,
Objective Knowledge,. An
Evolutionary Approach
, Oxford 1972 (t³um. pol.
Wiedza obiektywna. Ewolucyjna teoria
epistemologiczna
, Warszawa 1992) i D. T. Campbell,
Evolutionary Epistemology
, w: P.A.
Schilpp (wyd.),
The Philosophy of Karl Popper
, LaSalle 1974, t.1, s. 47-89.
    5
tego wersja analogiczna nie wymaga uznania prawdziwości teorii ewolucji
biologicznej; wykorzystuje ona ewolucję biologiczną jako model dla selekcji
naturalnej w procesie wzrostu wiedzy. Ten rodzaj epistemologii ewolucyjnej
pozostałby więc poprawny nawet wtedy, gdyby kreacjonizm okazał się prawdziwą
teorią na temat pochodzenia gatunków.
Najpoważniejszym zarzutem podnoszonym wobec znaturalizowanej
epistemologii jest to, że zmienia ona przedmiot dyskusji; że jest to po prostu
projekt badawczy ‘nie na temat’
, tzn. nie na ten temat, o który chodziło w
tradycyjnych pytaniach epistemologicznych (dotyczących np. zagadnień takich jak
sceptycyzm, pojęcie obiektywności czy natura prawdy). Dyskusje między
zwolennikami nowego uprawiania epistemologii a jego przeciwnikami często więc
koncentrują się na zagadnieniu, czy to podejście adekwatnie odpowiada na
tradycyjne pytania, czy też raczej te pytania (w sposób nieuprawniony)
transformuje, albo wręcz po prostu ignoruje. Tak radykalnie negatywna ocena
programu epistemologii znaturalizowanej wcale jednak nie musi negować dwóch
faktów. Po pierwsze, że poznanie ludzkie jest istotnie zakotwiczone w strukturze
fizyczno-biologicznej człowieka i po drugie, że syntezy filozoficzne, biorące pod
uwagę to uwarunkowanie, mogą być dobrym środkiem heurystycznym dla
sformułowania lepszych rozwiązań dla tradycyjnych problemów
epistemologicznych.
Trzecią drogę naturalizacji problemu poznania stanowią analizy zmierzające
do pokazania, że przekonania (tak jak wszelkie inne stany mentalne) osadzone są
wyłącznie w ‘maszynie neuronalnej’ naszego mózgu. Jest to już wprawdzie
zagadnienie z zakresu filozofii umysłu, jednak jakieś jego rozwiązanie na korzyść
materializmu na pewno stanowiłoby istotny argument na rzecz trafności
naturalizmu w epistemologii. Oczywiście, badania empiryczne nad sposobem
funkcjonowania mózgu są bardzo dalekie od możliwości zlokalizowania przekonań
w strukturach aktywności neuronalnej (o ile ze względu na heterogeniczność sfery
świadomych i obdarzonych treściami semantycznymi przekonań oraz sfery
fizycznych procesów neuronalnych jest to w ogóle możliwe). Używa się tu
niekiedy porównania z wyjaśnieniami formułowanymi w chemii czy fizyce.
Chodziłoby więc o takie wyjaśnienie osadzenia naszych przekonań w mózgu, jak
to ma miejsce wtedy, gdy temperaturę jakiegoś gazu wyjaśniamy za pomocą
kinetycznej teorii gazów lub gdy odmienne własności diamentu i grafitu
wyjaśniamy przez różny sposób organizacji atomów węgla. W rozważaniach tych
istotną rolę może też odgrywać tzw.
perspektywa inżynierska
, którą można
wyrazić w następującym pytaniu: jak można skonstruować pewien system, który to
potrafi, tzn. który jest zdolny do posiadania przekonań i sensownego nimi
operowania
W ten sposób współczesna znaturalizowana epistemologia łączy się z
filozofią umysłu, z badaniami nad sztuczną inteligencją i projektami badawczymi
określanymi mianem ‘nauk kognitywnych’ (
cognitive science
).
W dziedzinie tzw. nauk społecznych opozycja pomiędzy naturalistami i
antynaturalistami dotyczy dyskusji na temat unikalnego charakteru metod, które
należy stosować w trakcie badania fenomenów życia socjalnego. Stanowiska
antynaturalistyczne podkreślają, że zjawiska z dziedziny życia społecznego
wymagają terminów ewaluacyjnych, a nie wyłącznie deskrypcyjnych.
Zastosowanie tych a nie innych pojęć wartościujących może być jednak zawsze
9
Por. P. Bieri (wyd.),
Analytische Philosophie der Erkenntnis
, Frankfurt am Main, 1986, s.
28-30 (
Generelle Einführung
).
  [ Pobierz całość w formacie PDF ]