Zapomnina boznica drewniana w Wysokiem Mazowieckiem, BUDOWNICTWO, ARCHITEKTURA
[ Pobierz całość w formacie PDF ]
Tu kiedy
ś
stała bó
Ŝ
nica z ptasi
ą
dzwonnic
ą
topoli...”
(Jerzy Ficowski, Egzekucja pami
ę
ci)
ZAPOMNIANA, DREWNIANA BÓ
ś
NICA
W WYSOKIEM MAZOWIECKIEM
Karol Gł
ę
bocki
Wysokie Mazowieckie 2007
O
biekty sakralne wyznawców religii mojŜeszowej na przestrzeni
stuleci często zmieniały swoją nazwę. Obowiązującymi
hebrajskim nazwami Ŝydowskiego domu modlitwy był: Beth
Hakneseth (Dom Zgromadzeń) oraz Beth Ha Midrasz (Dom Studiów
Religijnych). Ich odpowiednikami na ziemiach polskich były głównie: bóŜnica,
szkoła oraz dom modlitwy, przyszkółek. DuŜa ilość określeń na Ŝydowski obiekt
sakralny miała swoje przyczyny w jego programowej wielofunkcyjności.
BóŜnica, prócz funkcji religijnej, była takŜe miejscem nauczania Pisma
Świętego i ośrodkiem władz administracyjnych gminy Ŝydowskiej. Stanowiła
teŜ centrum społeczne i integracyjne skupiska Ŝydowskiego. Przepis
talmudyczny wymagał, aby funkcjonowanie synagogi, czy domu modlitwy było
uzaleŜnione od zgromadzenia się w obrębie społeczności Ŝydowskiej co
najmniej 10 dorosłych śydów, tzn. takich którzy ukończyli 13 lat i zdali
„egzamin pełnoletniości” Bar Micwa.
„Ka
Ŝ
de miasteczko na przestrzeni dawnej Polski posiadało star
ą
typow
ą
drewnian
ą
bo
Ŝ
nic
ę
, mniej lub wi
ę
cej ozdobn
ą
, wówczas ani archeolodzy
i badacze przeszło
ś
ci, ani malarze zabytków tych nie fotografowali ani
rysowali. (…) Spostrzegłszy ten brak, usiłowałem go naprawi
ć
w roku 1870
odrysowałem najstarsz
ą
bó
Ŝ
nic
ę
na Podlasiu w miasteczku Wysokie-
mazowieckie, której widok w kilka lat pó
ź
niej podałem w Kłosach. Pierwsza
w Wysokiem-mazowieckiem, niew
ą
tpliwie pochodziła z wieku XVI-go,
Ŝ
ydzi
bowiem kahalni utrzymywali,
Ŝ
e ma lat 350 (…)” –
pisał Zygmunt Gloger.
1
Dziś wiemy, Ŝe budowa bóŜnicy w Wysokiem Mazowieckiem rozpoczęła
się w pierwszej ćw. XVIII wieku. Wizytujący miejscową parafię w 1723 roku,
biskup łucki Stefan Bogusław Rupniewski, zanotował w swoim sprawozdaniu,
iŜ w na terenie miasta znajdowało się około 10 starozakonnych, którzy
Z. Gloger
,
Budownictwo drzewne i wyroby z drzewa w dawnej Polsce
, t. 1,Warszawa 1907, s. 24;
Kłosy
.
1874,T. XIX, nr 417, s. 23-24.
2
1
wybudowali przed rokiem bóŜnicę.
2
Jej budowa zatem rozpoczęła się zapewne
parę lat wcześniej. BóŜnica w Wysokiem Mazowieckiem naleŜała do
najwybitniejszych przykładów architektury Ŝydowskiej nie tylko na Podlasiu.
Rysunek 1. Wysokie Mazowieckie. Bó
Ŝ
nica drewniana 1722-1871. Rys. Z. Gloger - stan z 1870 roku.
(Z.Gloger, Budownictwo drzewne i wyroby z drzewa w dawnej Polsce, t. 1, Warszawa 1907, s. 24; Kłosy
1874, T. XIX, nr 417, s. 23-24.)
Brak materiałów źródłowych nie pozwala uchwycić przebiegu jej
wznoszenia. Muszę zatem ograniczyć się jedynie do przypuszczeń. Budowa
nowych bóŜnic uwarunkowana była licznymi przepisami kościelnymi,
Archiwum Diecezjalne w Łom
Ŝ
y
,
Zespół Parafialny I, sygn. 615, Wizytacja biskupia 1723r
;
W. Jemielity
,
O
ś
rodki religijne i ludno
ść
wyznania moj
Ŝ
eszowego we wschodnim rejonie Królestwa Polskiego
, ŁomŜa 2003,
s. 85;
K. Gł
ę
bocki
,
Dzieje obszaru parafii Wysokie Mazowieckie do ko
ń
ca XVIII wieku, Białystok 2003
, s. 51, 80
( praca mgr).
3
2
prawnymi i lokalnymi. W Polsce przedrozbiorowej generalne zasady stanowił
właściciel miasta. W miastach prywatnych, właściciele bardzo cenili sobie
doświadczenie handlowe i bankierskie osadników Ŝydowskich, śydzi mogli
osiedlać się tu bez większych przeszkód. Kiedy byli zainteresowani, aby śydzi
osiedlili się w ich włościach, to kościół nie miał w tym względzie wiele do
powiedzenia. A zatem, pozwolenie na budowę bóŜnicy w Wysokiem
Mazowieckiem wydał ówczesny właściciel miasta Jan Stanisław Kątski
(zm.1728r.) Być moŜe przekazał teŜ śydom bezpłatnie budulec na wznoszoną
świątynie, który zakupił zapewne z pobliskiego boru mazurskiego. BóŜnica
zbudowana była ze starodrzewu smolnego, obciosanego toporem w kostkę
doszczętnie z bielu, bez uŜycia gwoździ. Przy jej wznoszeniu udział wzięło
wielu Ŝydowskich specjalistów.
Rysunek 2.
Wysokie Mazowieckie. Rekonstrukcja drewnianej bó
Ŝ
nicy z lat 1722-1871. (Moshe Verbin, Wooden
Synagogues of Poland in the 17 and 18 Century.)
4
Przepisy Talmudu nakazywały orientowanie bóŜnic ścianą ołtarzową
w kierunku wschodnim, a takŜe takie jej zlokalizowanie, aby obiekt ów górował
nad dachami Ŝydowskiej dzielnicy. Inny z przepisów domagał się, aby bóŜnica
usytuowana była w bliskości zbiornika wodnego. Bliskie sąsiedztwo zbiornika
wodnego miało zabezpieczyć obiekt przed spaleniem. BóŜnica w Wysokiem
Mazowieckiem znajdowała się w rejonie ul. Krzywej (Zarzecznej) – obecnie
świrki i Wigury – na południe od rynku targowego, w pobliŜu rzeki Brok.
3
Trójkondygnacyjna, uskokowa budowla, wzniesiona została na rzucie
kwadratu –
„(…) jak bróg piastowski na staro
Ŝ
ytnych piecz
ą
tkach spotykany
i dach ma równie
Ŝ
brogowy czyli piramidowy, tylko potrójny i wi
ę
cej
stromy”.
4
Pokryta była tradycyjnie gontem, dach wsparty był na wysuniętych
gzymsach chroniący przed wilgocią zasadniczy zrąb budynku. Sala główna
zagłębiona była w stosunku do przedsionka. Okna sali głównej były bliźniacze,
zakończone półkoliście. Z dwóch stron bóŜnicy przylegały parterowe
pomieszczenia dla kobiet, którym według rytuału starozakonnego nie wolno
było modlić się w jednej nawie z męŜczyznami.
5
Pomieszczenia te zajmowały
całą szerokość budynku, przykryte były siedmioma oddzielnymi daszkami,
imitując siedem małych świątyniek (dla śydów liczba 7 symbolizuje siedem
oczu Jahwe), stykających się dwuspadowymi bądź czterospadowymi daszkami.
„Konstrukcja nie ró
Ŝ
niła si
ę
od dachów starych domków mieszcza
ń
skich,
zwróconych szczytami do ulicy i tak g
ę
sto zabudowanych,
Ŝ
e woda spływała do
przedzielaj
ą
cych je wspólnych rynien drewnianych, wysuni
ę
tych mocno na
ulic
ę
. To te
Ŝ
ogólna sylwetka ka
Ŝ
dego z tych dwóch boków bó
Ŝ
nicy wysockiej
robiła uderzaj
ą
ce wra
Ŝ
enie połaci staro
Ŝ
ytnego i arcypolskiego drewnianego
miasteczka...”
– pisał Z. Gloger.
6
Zob.
J. Kry
ń
ski
,
Wysokie Mazowieckie. Monograficzny zarys dziejów
, Wysokie Mazowieckie 1992, s. 34;
W. Jemielity
,
O
ś
rodki religijne
…s. 39.
4
Z. Gloger
,
Budownictwo...,
s. 25.
5
Por.
M i K Piechotkowie,
Bramy nieba - bó
Ŝ
nice drewniane
, Warszawa 1996.
6
Z. Gloger,
Budownictwo...,
s. 25.
5
3
[ Pobierz całość w formacie PDF ]