Zagadnienia sporne w jęz. chorwackim i serbskim po rozpadzie serbsko-chorw,
[ Pobierz całość w formacie PDF ]
Barbara Oczkowa (Instytut Filologii Sþowiaıskiej UJ)
Zagadnienia sporne w jħzykoznawstwie chorwackim i serbskim po rozpadzie jħzyka serbsko-
chorwackiego
Publikacja [w:] áPrzemiany w ĻwiadomoĻci i kulturze duchowej narodw Jugosþawii po 1991 rokuÑ, Krakw 1999,
s. 233-253.
motto: PrawdziwĢ oznakĢ ojczyzny i
narodowoĻci jest jħzyk.
Jħzyk moŇna definiowaę ze wzglħdu na rŇne czynniki, ktre skþadajĢ siħ na fenomen
jego istnienia. MoŇna wiħc mwię o jħzyku etnicznym
1
, podkreĻlajĢc fakt, Ňe jest to jħzyk, ktrym
posþuguje siħ jakiĻ konkretny nard i pojħcie to obejmuje wszystkie istniejĢce jego odmiany jak
jħzyk oglny, dialekty kulturalne, jħzyki/odmianki regionalne wraz z dialektami i gwarami czy
jħzyki/odmianki Ļrodowiskowe.
ZawħŇeniem pojħcia jħzyk etniczny/narodowy jest termin jħzyk oglny inaczej
oglnonarodowy, najwyŇej hierarchicznie usytuowana odmiana jħzyka etnicznego, powoþana do
peþnienia funkcji komunikacyjnej we wszystkich dziedzinach Ňycia kulturalnego i spoþecznego
danego narodu, a wiħc w administracji, szkolnictwie, Ļrodkach masowego przekazu. Jest on
prawnie- czħsto konstytucyjnie- usankcjonowany, jħzykowo znormalizowany i opisany w
gramatykach, poĻwiadczony w sþownikach, poprawiany w poradnikach jħzykowych.
Ze wzglħdu na sposb realizacji w jħzyku oglnym moŇna wyrŇnię dwie odmiany:
pisanĢ, czyli jħzyk literacki, z ktrym nierozerwalnie þĢczĢ siħ pojħcia okreĻlonego dialektu
kulturalnego, z ktrego siħ rozwinĢþ jak i tradycji, ktra pozwoliþa mu wyksztaþcię swj odrħbny,
ponaddialektalny charakter oraz stworzyę pewien zasb utworw piĻmienniczych, literackich.
1
Encyklopedia jħzyka polskiego pod red. S. Urbaıczyka, Wrocþaw-Warszawa-Krakw 1991, s.135.
1
Wilhelm von Humboldt
DrugĢ odmianĢ jest jħzyk mwiony, czyli potoczny, mniej staranny, a wiħc mniej
sformalizowany niŇ literacki, uŇywany w Ňyciu codziennym
2
.
Poszczeglne jħzyki sþowiaıskie majĢ wypracowany wþasny aparat pojħciowy w
dziedzinie teorii jħzyka literackiego
3
, ktre to terminy nie zawsze siħ ze sobĢ pokrywajĢ.
Dotyczy to szczeglnie jħzykoznawstwa chorwackiego i teoretyka tej dziedziny D.Brozovicia,
ktry w swoich pracach wprowadza inny typ klasyfikacji i pojħę
4
. Pojawia siħ tu termin
standardni jezik .Nie pokrywa siħ on z okreĻleniem jħzyk literacki - knjiĂevni jezik, pod ktrym
tu rozumie siħ przewaŇnie, chociaŇ nie wyþĢcznie - jħzyk literatury piħknej.
Standardowy jħzyk odnosi siħ do jħzyka uŇywanego w procesie komunikacji spoþecznej.
Speþnia wiħc te funkcje, ktre w polskiej terminologii przeznacza siħ jħzykowi
oglnonarodowemu. Brozovię definiuje go jako Ò...autonoman vid jezika, uvijek normiran i
funkcionalno polivalentanÓ
5
co znaczy, Ňe jħzyk taki jest autonomiczny (na przykþad w stosunku
do dialektw), znormalizowany i zdolny do wyraŇania wszystkich funkcjonalnych stylw jħzyka.
Jako synonimiczne okreĻlenie standardu uŇywa siħ rwnieŇ terminu idiom, ktry moŇe
takŇe oznaczaę dialekt. Brozovię w swoich pracach wprowadza pojħcie diasystemu (diasistem)
na okreĻlenie systemu jħzykowego w ogle, jego abstrakcyjnej formy. W odniesieniu do byþego
jħzyka serbsko-chorwackiego diasystem byþ jego synonimem, zaĻ w aspekcie dialektologicznym
synonimem (nowo)sztokawszczyzny , stanowiĢcej wsplny diasystem zarwno dla jħzyka
chorwackiego jak i serbskiego. Tym samym Brozovię przyrwnywaþ diasystem do langue , a
jego konkretne realizacje czyli standardy chorwacki i serbski - w czasach wsplnoty tak zwane
warianty - do parole (wedþug terminologii de SaussureÓa).
Jħzyk jednakŇe nie jest tylko przedmiotem lingwistycznych badaı, analiz i klasyfikacji.
Jest takŇe tworzywem, ktre wĻrd jego uŇytkownikw budzi silne emocje, kojarzony jest
bowiem i traktowany na rwni z pojħciami naleŇĢcymi do kanonu najwyŇszych wartoĻci - takich
jak nard, ojczyzna, wolnoĻę... Emocje te dochodzĢ do gþosu szczeglnie w chwilach zagroŇenia
bytu narodowego i w walce o ten byt jħzyk staje siħ narzħdziem, jak i - na rwni z granicami -
2
Przedstawione tu definicje sĢ typowe dla jħzykoznawstwa polskiego, zgodne z ujħciami Z.Klemensiewicza,choę
wielu autorw odmiennie definiuje omawiane zjawiska, np. Furdal utoŇsamia jħzyk literacki z jħzykiem
oglnonarodowym, por.Encyklopedia jħzyka polskiego, op.cit., s.409-410.
3
S.Urbaıczyk,Rozwj jħzyka narodowego,Pojħcia i terminologia,[w:] Z dziejw powstawania jħzykw narodowych
i literackich, Warszawa 1956, s.9-36; N.I.Tolstoj, Istorija i struktura slavjanskih literaturnyh jazykov, Moskva 1988,
s.238.
4
D.Brozovię, Standardni jezik. Teorija, usporedbe,geneza, povijest, suvremena zbilja, Zagreb 1970 .
2
celem walki politycznej. Jest symbolem narodu i gwarantem jego egzystencji. KaŇdy nard
posiada literaturħ afirmujĢcĢ jħzyk ojczysty
6
: Narod ne gine dok govori, dok misli i osjeęa
materinskijem jezikom (Lj.Vuliěevię)
7
- (Nard nie ginie dopki mwi, dopki myĻli i odczuwa
jħzykiem ojczystym).
W Chorwacji wyraz jħzyk byþ uŇywany rwnieŇ w znaczeniu nard : á I obujamĀi vsu
Grěiju i Bulgariju, Bosnu i Rabaniju nalegoĀe (Turci) na jazik hrvatski posilajuęi zastupi
velike....Tagda Ăe robljahu vse zemlje hrvatske ..Ñ.
8
(I zagarnĢwszy caþĢ Grecjħ i Buþgariħ,
BoĻniħ i Albaniħ naparli (Turcy) na jħzyk chorwacki posyþajĢc zastħpy wielkie. Wonczas zaĻ
poczħli rabowaę wszystkie ziemie ch`orwackie..) Chronologia utoŇsamiania pojħcia jħzyk -
nard jest o tyle ciekawa, Ňe do rewolucji francuskiej w 1789 -1799 jħzyk nie byþ tak waŇnym
wyznacznikiem narodowoĻci jakim staþ siħ dopiero w XIX i XX w.
9
Dla Europejczykw
ŇyjĢcych w czasach popa Martinca czynnikiem jednoczĢcym byþ wþadca i dynastia, nie jħzyk.
MoŇliwe, Ňe wczesna specyficzna sytuacja paıstwowoĻci chorwackiej wpþynħþa na odwoþanie
siħ do jħzyka - identyfikatora danej spoþecznoĻci .To dopiero w XIX wieku ápod wpþywem
romantyzmu niemieckiego przyjħþa siħ idea, zgodnie z ktrĢ jednostkħ politycznĢ stanowi nard
w kulturowym sensie, przejawiajĢcy swego ducha przede wszystkim w jħzyku. Rewolucja
francuska nadaþa zasadzie jħzykowo-narodowej demokratycznĢ sankcjħ. OdtĢd paıstwa
europejskie organizowaþy siħ - z nielicznymi wyjĢtkami - wedþug zasady jħzykowo-narodowej i
ogþaszaþy jħzyk narodowy jħzykiem paıstwowym. Zaczħto mwię o narodach w politycznym
sensie tego terminuÑ
10
.
Nie dziwi zatem fakt, Ňe zarwno w jħzykoznawstwie serbskim jak i chorwackim od
czasu secesji Chorwacji 25.VI.1991 r. w okresie wojny do 1995 r. jak i obecnie toczy siħ áwojnaÑ
o jħzyk chorwacki, ktry wystĢpiþ z dotychczasowej áligiiÑ serbsko-chorwackiej i zaczĢþ
funkcjonowaę jako samodzielny jħzyk narodowy.
W dyskusjach tych przekonania polityczne uczestnikw czħsto niestety wpþywajĢ na
interpretacjħ faktw naukowych.
D.Brozovię, op.cit., s.28.
6
A.Selak, Taj hrvatski, Zagreb 1992; V.Loknar, Rekli su o hrvatskom jeziku, Zagreb 1995.
7
V.Loknar,op.cit.,s.169.
8
zapis popa Martinca w gþagolickim rħkopisie z 1493 r. Cytat za J.Voněina, Jeziěna baĀtina, Lingvostilistiěka
hrestomatija hrvatske knjiĂevnosti od kraja 15. do poěetka 19. stoljeęa, Split, 1988, s. 27.
9
Urs Altermatt,Sarajewo przestrzega .Etnonacjonalizm w Europie, Krakw 1998, s.168 -169.
10
Urs Altermatt, op.cit., s.168.
3
5
Charakter sporu ma wiele aspektw wzajemnie siħ ze sobĢ splatajĢcych, a wiħc nie tylko
standardologiczny, dialektologiczny, historyczny, socjolingwistyczny, ale teŇ
nacjonalny/nacjonalistyczny, a przede wszystkim polityczny. áPitanje hrvatskoga jezika bilo je i
jest biti ili ne biti hrvatskoga naroda. Oni koji su udarali po jeziku , znali su vrlo dobro Āto ěine
:iĀěupaĀ li jezik, iĀěupao si i narodÑ (NataĀa BaĀię, áJezikÑ XL/86, 1992)
11
. (Pytanie o jħzyk
chorwacki oznaczaþo i oznacza pytanie o byę albo nie byę chorwackiego narodu. Ci, ktrzy
uderzali w jħzyk , bardzo dobrze wiedzieli co czyniĢ: gdy jħzyk wytrzebisz - wytrzebisz i
nard).WczeĻniej, w XIX w. podobne sþowa wypowiedziaþ Fran Kurelac áZatareĀ li narodu
jezik, zatro si i narodÑ
12
.
Istnieje obszerna literatura o politycznym aspekcie jħzyka, ukazujĢca go jako podmiot i
przedmiot, cel i narzħdzie dziaþaı politycznych. Reprezentuje jĢ Hrvatski jezik u politiěkom
vrtlogu, S.Babicia
13
(Jħzyk chorwacki w odmħtach polityki). Jest to antologia rŇnorodnych
tekstw i dokumentw o jħzyku chorwackim w kontekĻcie wydarzeı politycznych od AVNOJ-u
do lat osiemdziesiĢtych. Ta ksiĢŇka w zamierzeniu autora miaþa byę obronĢ przed oskarŇeniami
strony serbskiej twierdzĢcej, Ňe nazwa áchorwacki jħzyk literackiÑ jest naukowo nieuzasadniona
,politycznie nie do przyjħcia, oznacza separatyzm, rozpala nienawiĻę narodowĢ, wymierzona jest
przeciw Serbom w Chorwacji, ktrym odbiera prawo, aby swojemu jħzykowi nadali swoje
narodowe miano, oraz sþuŇy jako Ļrodek ich wynaradawiania
14
. I.Pranjkovię
15
w recenzji
zarzuca jednak autorowi jedostronny wybr materiaþw oraz emocjonalne komentarze bazujĢce
bardziej na stronniczej, partyjno-politycznej argumentacji - niŇ na naukowej. KsiĢŇka A.Selaka
16
takŇe prezentuje dokumenty zwiĢzane z walkĢ o ánaziv i poloĂajÑ (nazwħ i status) jħzyka
chorwackiego jak i dokumenty bħdĢce reakcjĢ wczesnych wþadz politycznych. Obie pozycje
nie tylko wprowadzajĢ w meritum dyskusji jħzykowch, ale rwnieŇ oddajĢ ich klimat i wysoki
stopieı polityzacji.
Przedmiot gþwnego sporu moŇna sprowadzię do dyskusji nad twierdzeniem
jħzykoznawcw serbskich, Ňe jħzyk chorwacki nie jest niczym innym jak tylko jħzykiem
serbskim, ktry Chorwaci przywþaszczyli sobie w okresie odrodzenia narodowego.
S.Babię (priredio), Hrvatski jezik u politiěkom vrtlogu,Zagreb 1990.
14
S.Babię,op.cit.,s.11.
15
I.Pranjkovię, Hrvatski jeziěnopolitiěki vrtlog [w : ] Kronika hrvatskoga jezikoslovlja, Zagreb 1993, s.127 - 134.
16
A.Selak, op.cit.,
4
11
V.Loknar,op.cit.,s.159.
12
V.Loknar, op.cit., s.169.
13
Dyskusje toczĢ siħ wokþ jego nazwy, definicji oraz poszczeglnych wydarzeı z jego
historii. I nie sposb ich zrozumieę, szczeglnie postronnemu obserwatorowi, bez cofniħcia siħ
do samych korzeni sporu, to znaczy do ukonstytuowania siħ jħzyka serbsko-chorwackiego,
bowiem dyskusje dzisiejsze nie sĢ niczym nowym lecz kontynuacjĢ tych toczonych przez caþy
okres istnienia tego jħzyka, chociaŇ dziĻ z przyczyn oczywistych cechuje je wyjĢtkowo gorĢca
atmosfera. Sama dwuczþonowa nazwa þĢczĢca w sobie jħzyki dwch odrħbnych narodw nie ma
precedensu nie tylko w jħzykach sþowiaıskich, ale i europejskich. Jħzyki flamandzki i
holenderski, z ktrymi czħsto porwnywano fenomen serbsko-chorwacki funkcjonujĢ w dwch
paıstwach, majĢ zatem inne warunki spoþeczno-polityczne, niŇ miaþ je jezyk serbsko-chorwacki
pozostajĢcy przez dþugi okres wsplnym jħzykiem czterech narodw w jednym paıstwie.
Historia jego byþa rwnie skomplikowana jak losy narodw poþudniowosþowiaıskich,
ktre w 1918 r. weszþy w skþad Krlestwa Serbw, Chorwatw i Sþoweıcw. Na samym
poczĢtku swego istnienia jħzyk ten odegraþ niewĢtpliwie pozytywnĢ rolħ w procesie jednoczenia
Sþowian poþudniowych wokþ idei wþasnego paıstwa. Nastħpnie przeŇyþ kilka burzliwych
etapw aŇ do ostatecznego rozpadu w 1991 r.
Nazwa jħzyka w postaci hrvatski iliti srpski na rodzimym gruncie pojawiþa siħ juŇ co
prawda w 1867 r. na Soborze chorwackim (wczeĻniej w 1836 r. uŇyþ jej Kopitar, a rok pŇniej
ÿafaĹik), jako rezultat trwajĢcych od lat trzydziestych staraı zmierzajĢcych do stworzenia
wsplnego jħzyka literackiego dla wszystkich Sþowian poþudniowych. Bowiem w latach
trzydziestych XIX w. w Chorwacji zrodziþ siħ ruch odrodzenia narodowego pod nazwĢ iliryzmu
jako obrona przed nacjonalistycznĢ politykĢ Wħgier. Wyrosþy z Ňywych tradycji sþowianofilstwa
i panslawizmu byþ zasadniczo ruchem polityczno-kulturalnym, gþoszĢcym idee jednoĻci
poþudniowosþowiaıskiej w dziedzinie kultury i jħzyka. Realizowano tym samym Kollarowski
postulat wzajemnoĻci sþowiaıskiej, propagujĢcy wszechstronnĢ wspþpracħ Sþowian. NazwĢ swĢ
propagatorzy iliryzmu nawiĢzywali do staroŇytnych mieszkaıcw Baþkanu - Ilirw, uwaŇanych
wwczas za przodkw Sþowian. Ci, jako ich spadkobiercy, zamierzali ponownie stworzyę
WielkĢ Iliriħ jednoczacĢ w ramach jednego jħzyka, a moŇe i paıstwa wszystkie narody
poþudniowosþowiaıskie. To tutaj narodziþa siħ idea wsplnego jħzyka Serbw i Chorwatw,
ktrej inicjatorami byli - co jest czħsto podreĻlanym przykþadem paradoksu historycznego - sami
Chorwaci.
5
[ Pobierz całość w formacie PDF ]