Zapomniany Sprawiedliwy - Polityka.pl, Pliki tekstowe, polityka.pl o historii
[ Pobierz całość w formacie PDF ]
2010-04-19
Zapomniany Sprawiedliwy - Polityka.pl
Jan Dziadul
25 lutego 2010
Zapomniany Sprawiedliwy
Gdyby jego rola w ratowaniu Żydów nie była zamazywana, byłby tak sławny jak Raul Wallenberg czy Oskar Schindler. Wczoraj w
Katowicach Henryka Sławika uhonorowano Orderem Orła Białego.
Pod koniec 1988 r. w „Przekroju” ukazało się ogłoszenie: „Henryk Zimmermann z Izraela poszukuje pana Sławika, konsula polskiego w Budapeszc ie
w latac h 1943–44, który dopomógł w oc aleniu wielu Polaków i Żydów”. Dając ten krótki anons Henryk Zvi Zimmermann nie wiedział, że Henryk
Sławik, który dec yzją polskiego rządu emigrac yjnego został na poc zątku 1940 r. przewodnicząc ym Komitetu Obywatelskiego ds. Opieki nad Polskimi
Uc hodźc ami na Węgrzec h, zginął w ostatnic h dniac h sierpnia 1944 r. w Mauthausen.
Wc ześniej Zimmermann – na przełomie 1943 i 1944 r. współprac ownik Sławika – bezskutec znie poszukiwał go przez polskie plac ówki dyplomatyc zne
i urzędy kombatanc kie. Nikt o nim nie słyszał. A może zwyc zajnie zbywano upartego Żyda? Polska nie utrzymywała wtedy stosunków
dyplomatyc znyc h z Izraelem (zerwane w 1967 r., wznowione zostały dopiero w 1990 r.). Zimmermann, absolwent prawa na Uniwersytec ie
Jagiellońskim, emerytowany polityk i dyplomata, był m.in. świadkiem w proc esie Adolfa Eic hmanna, wic eprzewodnic ząc ym Knesetu, ambasadorem
Izraela w Nowej Zelandii i zasiadał we władzac h Y ad Vashem.
Na ogłoszenie Zimmermanna odpowiedziały mieszkające w Katowic ac h żona Jadwiga Sławik i c órka Krystyna Sławik Kutermak. Jesienią 1990 r.
c órka, w imieniu rodziny, odebrała w Instytuc ie Pamięc i Narodowej Y ad Vashem w Jerozolimie Medal Sprawiedliwy Wśród Narodów Świata. Henryk
Zimmermann powiedział wtedy, że on, nazistowski więzień nr 68220, daje świadec two, iż Henryk Sławik przyc zynił się do oc alenia od niec hybnej
śmierc i tysięc y Żydów (w tym samego Zimmermanna) i za to został skazany przez Niemc ów na karę śmierc i.
Według dokumentów zgromadzonyc h w izraelskic h archiwac h, kierowany przez Sławika Komitet Obywatelski przyc zynił się do uratowania ok. 5 tys.
polskic h Żydów, którym udało się przedostać z okupowanej Polski na Węgry. Jozsef Antall, pełnomoc nik rządu Królestwa Węgier ds. uchodźców
z Polski i dyrektor departamentu w węgierskim MSW, z rac ji pełnionych funkc ji zaprzyjaźnił się z Henrykiem Sławikiem i współpracował z nim
(prezydent Lec h Kaczyński przyznał za to Antallowi Krzyż Wielki Orderu Odrodzenia Polski). Wspominał po latac h, że po 17 września 1939 r.
przybyło na Węgry ok. 10 tys. polskic h Żydów, w tym ok. 5 tys. w drugiej połowie 1943 r., kiedy na południu okupowanej Polski hitlerowc y
likwidowali getta. W tej fali uc iekinierów był właśnie Henryk Zimmermann.
Nieznana historia
Akc ja pomoc y Żydom polegała przede wszystkim na zaopatrywaniu ic h w dokumenty potwierdzając e narodowość polską i wyznanie
rzymskokatolic kie. Władze węgierskie je legalizowały. Ta olbrzymia akc ja nie byłaby możliwa bez pomoc y Jozsefa Antalla i węgierskic h agend
rządowyc h, które do 19 marc a 1944 r. – wtedy rozpoc zęła się hitlerowska okupac ja Węgier – trzymały nad nią i Sławikiem parasol oc hronny. Stąd
z inicjatywy Zimmermanna Medal Sprawiedliwyc h otrzymał w 1990 r. również Antall (zmarł w 1974 r.) – odebrał go syn, Jozsef Antall junior,
pierwszy premier demokratyc znyc h Węgier.
Nadanie Henrykowi Sławikowi Medalu Sprawiedliwyc h przeszło w kraju bez ec ha. Tak samo nie została zauważona wydana w 1997 r. w Krakowie
książka Zimmermanna „Przeżyłem, pamiętam, świadc zę”, w której podkreśla wielką rolę Sławika i Antalla w ratowaniu Żydów. – Henryk Sławik to bez
wątpienia jeden z największych Sprawiedliwych Wśród Narodów Świata w ogóle, o którym świat wie wciąż tak mało lub nic – mówi Grzegorz
Łubc zyk, wieloletni korespondent na Węgrzec h, w latac h 1997–2001 ambasador RP w Budapeszcie.
Świat wie o roli ratując ego Żydów na Węgrzec h szwedzkiego dyplomaty Raula Wallenberga, Ireny Sendlerowej, Oskara Sc hindlera i, mniej lub
więcej, o tysiąc ac h innyc h Sprawiedliwyc h. Ale historia Sławika zac zęła przebijać się na światło dzienne tak naprawdę dopiero w 2001 r.
W gorąc ym c zasie sporów i dyskusji związanyc h z 60 roc znic ą pogromu Żydów w Jedwabnem i roli Polaków w tej zbrodni.
Wtedy w Warszawie pojawił się Zimmermann. Były już ambasador Łubc zyk został zaproszony na spotkanie z nim i prezesami Federac ji Stowarzyszeń
Polsko Węgierskic h RP: Janem Stolarskim i Bogumiłem Dąbrowskim. Zimmermann dziwił się, i miał też pretensję, że kiedy na świec ie rozpowszec hnia
się opinie o naszym antysemityzmie, to nie wykorzystujemy Sławika do obrony dobrego imienia kraju.
– Słyszeliśmy o Sławiku, przewodniczącym Komitetu Obywatelskiego, świetnym organizatorze życia Polaków na wojennym uchodźstwie – mówi
Łubc zyk. Słyszeli o roli Komitetu w przerzuc eniu 40–50 tys. żołnierzy polskic h i c ywilów (w tym również pochodzenia żydowskiego) z Węgier do
Franc ji, gdzie gen. Władysław Sikorski tworzył polską armię, a po klęsc e Franc ji na Bliski Wsc hód. Wiedzieli o kanałac h, którymi Polac y i Żydzi
przedostawali się do walc ząc ej Jugosławii. – Ale nasza wiedza o roli Sławika, także Antalla, w ratowaniu Żydów była mizerna, prawie żadna –
przyznaje Łubc zyk.
Można to tłumac zyć względami konspirac yjnymi, bo przec ież rzec z się działa na terytorium sprzymierzonego z III Rzeszą Królestwa Węgierskiego,
w którym obowiązywały ustawy antyżydowskie. Istotniejsze było c hyba jednak to, że po wojnie Sławik nie pasował na bohatera nowej polskiej
rzec zywistośc i; podobnie było na Węgrzech z Antallem. W 2001 r. Zimmermann ożywił pamięć o Sławiku. – Uważam, że wtedy zaczęły się
ponowne, symboliczne narodziny Henryka Sławika – mówi Łubc zyk. Sam napisał dwie książki: „Polski Wallenberg – Rzec z o Henryku Sławiku” i
„Henryk Sławik – Wielki zapomniany Bohater T rzec h Narodów”. Pisała o nim też Elżbieta Isakiewic z „Czerwony Ołówek – O Polaku, który oc alił
tysiąc e Żydów”. Ważny dla odkrywania prawdy o Sławiku okazał się telewizyjny film dokumentalny Marka Maldisa i Grzegorza Łubc zyka „Henryk
Sławik. Polski Wallenberg”. Pierwszy pokaz odbył się w Pałac u Prezydenc kim w obec nośc i Aleksandra Kwaśniewskiego.
Po II wojnie nic nie wskazywało na to, że związany ze Śląskiem i Katowic ami Sławik na dziesięc iolec ia zostanie sc howany za zasłoną milc zenia.
W 1946 r. władze Katowic nazwały jedną z ulic jego imieniem. Tablic zki wisiały trzy dni. Radni błyskawic znie anulowali swoją nierozważną dec yzję.
Dlac zego?
polityka.pl/…/1503157,1,zapomniany-…
1/3
2010-04-19
Zapomniany Sprawiedliwy - Polityka.pl
Samouk, działacz, socjalista
Henryk Sławik urodził się w 1894 r., był dziewiątym dziec kiem w niezamożnej c hłopskiej rodzinie ze wsi Szeroka, dzisiaj dzielnic y Jastrzębia Zdroju.
W szkole ludowej zdobył podstawowe wykształcenie, jakie wówc zas zapewniało państwo pruskie. Świetnie opanował język niemiec ki. Nie zbadano
jeszcze, co robił po ukończeniu Volkssc hule – wiadomo, że po wybuc hu wojny wc ielono go do wojska. Znalazł się w rosyjskiej niewoli. W rodzinne
strony wróc ił po podpisaniu między Niemc ami i Austro Węgrami a sowiec ką Rosją traktatu brzeskiego w 1918 r. W niektórych popularnyc h
publikac jac h przypisuje się Sławikowi (trochę na wyrost) aktywny udział w trzech powstaniac h śląskich i akc ji plebisc ytowej (na to są już dowody),
c zego efektem było przyłąc zenie c zęśc i Górnego Śląska do Polski. W wyborac h, któryc h wówc zas dokonywali Ślązac y – od wieków żyjąc y przec ież
w granic ac h Austrii i Prus – Sławik opowiedział się po polskiej stronie.
Sławik był samoukiem. Podobnie jak Stanisław Mikołajc zyk i Winc enty Witos. Był prac owity i doc iekliwy, miał świetny zmysł organizac yjny. Jego
przedwojenna aktywność polityc zna i zawodowa była imponując a. Działał w Polskiej Partii Soc jalistyc znej. Zakładał i kierował stowarzyszeniami
i klubami sportowymi, organizował uniwersytety robotnic ze. Był nac zelnym redaktorem wpływowej na Śląsku „Gazety Robotnic zej” i prezesem
Syndykatu Dziennikarzy Polskic h Śląska i Zagłębia Dąbrowskiego. Był radnym Katowic i posłem do Sejmu Śląskiego. Bywał na posiedzeniac h Ligi
Narodów w sprawac h autonomic znego województwa śląskiego.
Z takim życ iorysem Sławik, jako soc jalista nurtu niepodległośc iowego, nie mógł c hyba lic zyć w 1946 r. na uznanie ze strony nowyc h władz, c hoć
wiedziano o jego śmierc i w Mauthausen. Drugim powodem odebrania niewielkiej ulic zc e (dziś Zabrskiej) imienia Henryka Sławika była jego działalność
na Węgrzec h jako ofic jalnego reprezentanta emigrac yjnego rządu w Londynie.
Ścigany przez Gestapo
Sławik mógł się spodziewać , że za wybór polskośc i, za przedwojenną aktywność i za antyhitlerowskie publikac je w „Gazec ie Robotnic zej” Niemc y
wezmą na nim i rodzinie srogi odwet. Przedostał się na Węgry, gdzie jego losy skrzyżowały się z drogami Jozsefa Antalla. W 1969 r. Antall
opowiedział dziennikarzom polskim o ostatnic h miesiąc ac h życ ia przyjac iela i o tym, jak uratował mu życ ie.
– Nazwisko Henryka Sławika, wykreślone przez komunistów z historii, niespodziewanie pojawiło się po marcu 1968 r., w samym środku
antysemickiej nagonki – mówi Marek Maldis. Przystępując kilka lat temu do prac y nad filmem dokumentalnym o polskim Wallenbergu trafił na artykuł
o Sławiku w związkowym „Głosie Prac y”, w którym opisano jego rolę przy stworzeniu sierocińc a dla dziec i żydowskic h w węgierskim miasteczku Vac .
Śladem tego materiału wysłano ekipę telewizyjną. Film z tamtyc h c zasów nosił tytuł „Droga przez Węgry”. – Przekaz publikacji był czytelny:
w czasie wojny chroniliśmy Żydów, niektórzy Polacy płacili za to życiem, a tu proszę, jak dzisiaj syjoniści nam się odwdzięczają – oc enia Maldis.
Chodziło o usprawiedliwienie antysemic kiej polityki komunistyc znyc h władz. Ale to wówc zas zarejestrowano bezcenną dzisiaj rozmowę z Jozsefem
Antallem. W arc hiwum zachowały się śc inki niewykorzystane wówc zas w dokumenc ie.
Po zajęc iu w marc u 1944 r. Budapesztu przez wojska hitlerowskie Henryka Sławika zac zęło śc igać gestapo. Ukrywał się prawie trzy miesiąc e.
W c zerwcu 1944 r. w Balatonboglar – gdzie mieśc iła się słynna polska szkoła, do której c hodziła jego c órka Krystyna – aresztowano żonę, Jadwigę
Sławik. Trafiła do obozu konc entrac yjnego w Ravensbrüc k. Krystynie udało się ukryć – najpierw przebywała w internac ie pod opieką księdza Beli
Vargi, a potem przec hodziła z domu do domu w okolic ac h Balatonu. Krystyna Sławik Kutermak (zm. w 2006 r.) opowiedziała Grzegorzowi
Łubc zykowi o ostatnim potajemnym spotkaniu z ukrywając ym się ojc em. „Tatusiu, dlac zego nie wyjechaliśmy, c hoć nam obiec ywałeś?” – pytała.
Mieli trzy paszporty ze szwajc arskimi wizami. Henryk Sławik odpowiedział, że nie mógł tego zrobić, bo nie mógł zostawić ludzi powierzonyc h jego
opiec e.
Gestapo aresztowało Sławika 16 lipc a 1944 r. – miał go zdradzić Stanisław Henrykowski (lub Hendrykowski), maturzysta z liceum w Balatonboglar,
konfident polic ji. (Wręc z do symboliki urasta w tym momenc ie fakt, że tydzień wc ześniej do Budapesztu przyjec hał Raul Wallenberg z misją
ratowania węgierskic h Żydów). Aresztowano również Antalla. Sławik był maltretowany i torturowany. Doszło do konfrontac ji. Chc iano na nim
wymusić obc iążając e Antalla zeznania, że on również pomagał w przerzuc aniu żołnierzy polskic h do Franc ji i na Bliski Wsc hód. Dla Węgra byłby to
wyrok śmierc i. W 1969 r. Antall wspominał: „Mnie wyprowadzono, Sławika dalej torturowano. Doszło do ponownej konfrontac ji. Sławik nadal
zaprzec zał, żebym miał c oś z tym wspólnego, powiedział tak: pan Antall wyłąc znie zajmował się opieką społec zną”.
Po raz ostatni widzieli się w więźniarce wywożącej ic h z siedziby gestapo. „W c iemnośc iac h odszukałem jego rękę, dotknąłem i powiedziałem:
dziękuję” – wspominał Antall. Sławik odpowiedział: „Tak Polac y spłac ają swoje długi”. Zdaniem Łubc zyka ten fragment wspomnień Antalla został źle
przetłumac zony. Powinno być : Tak płac i Polska...
Antalla wypuszc zono, ale do końc a wojny się ukrywał. Po jej zakońc zeniu odszukał i zaopiekował się Krystyną Sławik. Jadwiga Sławik wróc iła do
Katowic po wyzwoleniu Ravensbrüc k. Rodzina dowiedziała się o śmierci Sławika od Józefa Cyrankiewicza, który znał Sławika z przedwojennej
działalności w PPS. Cyrankiewic z został w styc zniu 1945 r. przetransportowany z Ausc hwitz do Mauthausen. Po wyzwoleniu obozu odszukał
w Katowic ac h Jadwigę Sławik i opowiedział, c o usłyszał od współwięźniów: Henryk Sławik został rozstrzelany 25 lub 26 sierpnia 1944 r.
Bohater wymazany z pamięci
W 1969 r. władze PRL na c hwilę odsłoniły Polsc e Sławika, żeby pokazać niewdzięc zność Żydów i usprawiedliwić antysemic ką politykę. Potem
ponownie i na długie lata kurtyna została zac iągnięta. Ale pamięć o Sławiku żyła w Izraelu. Kiedy Henryk Zimmermann po odszukaniu jego rodziny
składał w Y ad Vashem wniosek o Medal Sprawiedliwego, to okazało się, że już jeden taki jest: w c zerwc u 1969 r. złożył go Izaak Brettler –
w sieroc ińc u żydowskim w Vac nazywał się Władysław Bratkowski. Był nauczyc ielem. Wniosek zawierał jednak błędy, któryc h w tym c zasie nie dało
się usunąć .
Ale sieroc iniec w Vac był zupełnie wyjątkowym przedsięwzięc iem Henryka Sławika i Jozsefa Antalla. Dla kamuflażu funkc jonował jako Dom Sierot
Polskic h Ofic erów (wraz z polskimi i żydowskimi opiekunami przebywało w nim około stu osób). Wszystkie miały moc ne aryjskie papiery
potwierdzając e ic h rzymskokatolic kie wyznanie. Przykładnie c hodziły do kośc ioła. Kiedy wydawało się, że prawda może wyjść na wierzch,
sieroc iniec odwiedził Angello Rotty, nunc jusz apostolski. I złe szepty uc ic hły. Na poc zątku maja 1944 r. żydowskie dziec i przewieziono potajemnie
do Budapesztu i ukryto w domac h dziec ka. Wszystkie przeżyły wojnę. I wszystkie upomniały się o upamiętnienie Henryka Sławika.
Henryka Sławika porównuje się do Raula Wallenberga. Czynili to samo dobro, c hoć działali w zupełnie innyc h warunkac h. Ale inne miał możliwośc i
przedstawic iel pokonanego państwa w stolic y sojusznika Niemiec, inne – u sc hyłku wojny – dyplomata neutralnej Szwec ji. Raul Wallenberg zginął po
wojnie w sowieckic h kazamatac h. Upominał się o niego c ały demokratyc zny świat. W tym c zasie Sławika wymazywano ze świadomośc i nawet
mieszkańców rodzinnego Śląska. Czas to naprawić .
polityka.pl/…/1503157,1,zapomniany-…
2/3
2010-04-19
Zapomniany Sprawiedliwy - Polityka.pl
Wykonanie Javatech | Prawa autorskie © S.P. Polityka
polityka.pl/…/1503157,1,zapomniany-…
3/3
[ Pobierz całość w formacie PDF ]