zagro+-enie chemiczne, Szkolne, BHP, Zarządzanie systemami BHP
[ Pobierz całość w formacie PDF ]
//-->Temat numeruZagrożenia chemicznew środowisku pracyObecnie trudno sobie wyobrazić stanowisko pracy wolne od zagrożeń stwarzanych przezszkodliwe substancje chemiczne. Oczywiście zagrożenia te ze swej natury będą występowaćw przemyśle chemicznym, farmaceutycznym, w hutnictwie, metalurgii, ale również w pozornieodległych od chemii dziedzinach, takich jak budownictwo, przemysł spożywczy, gospodarkaterenami zielonymi czy rolnictwo.gospodarstwie domowym człowiek kontaktujesię z detergentami, utleniaczami, czasamisilnie agresywnymi substancjami żrącymi, środkamizapachowymi, kosmetykami, dodatkami do żywno-ści, substancjami biobójczymi itp. i jedynie wielkośćpochłoniętej dawki decyduje o wielkości zagrożeniai wpływie na organizm. Odpoczywając na nadmor-skiej plaży, z daleka od jakichkolwiek ośrodków prze-mysłowych, człowiek narażony jest na wdychanie pyłuwolnej krystalicznej krzemionki, promieniowanie UV,a przez jego skórę wnikają środki zapachowe i inneskładniki kremów i emulsji ułatwiających opalaniei chroniących przed szkodliwym promieniowaniemsłonecznym; substancje te mogą wykazywać dzia-łanie alergiczne.W pewnych przypadkach identyfikacja narażeniajest prosta, np. w procesach malarskich z zastosowa-niem farb i lakierów rozpuszczalnikowych pracowniknarażony jest na działanie rozpuszczalników orga-nicznych, które muszą odparować w celu wytworzeniatrwałej powłoki malarskiej. Stosunkowo łatwo możnadowiedzieć się, jakie związki wchodzą w skład konkret-nego rozpuszczalnika. W przypadku wyrobów wodo-rozpuszczalnych sytuacja już nie jest taka oczywista.W farbach tych podstawowym rozpuszczalnikiemjest woda, ale prócz wody występują niewielkie ilościszkodliwych substancji organicznych dodawanychdo farby w celu zapewnienia jej odpowiednich właści-wości. Stwierdzono, że w farbach wodorozcieńczal-nych mogą występować następujące substancje [1]:• ksylen,• izobutanol,• akrylan butylu,• 2-butoksyetanol,• adypinian dietyloheksylu,• ftalan diizooktylu,• etylobenzen,• 1,3-dimetylobenzen,• ester butylowy kwasu 2-propionowego,• dekan,W• 1,2-dimetylocykloheksan,• n-dodekan,• glikol tripropylenowy,• ftalan dimetylu,• eter metylowy glikolu tripropylenowego,• glikol propylenowy,• eter butylowy glikolu dietylenowego,• glikol etylenowy,• eter butylowy glikolu etylenowego,• alkohol izopropylowy,• metanol,• N-metylopirolidon,• eter etylowy glikolu dipropylenowego,• ftalan dibutylu,• eter metylowy glikolu dietylenowego,• etanol,• eter butylowy glikolu propylenowego,• 2-butanol,• aminometylo propanol,• eter etylowy glikolu dietylenowego,• eter butylowy glikolu dipropylenowego,• gliceryna,• glikol heksylenowy,• metyloamyloketon,• eter propylowy glikolu propylenowego.Równie złożona jest sytuacja w przypadku farbproszkowych – z tych farb nic nie musi odparować,jednakże w trakcie ich utwardzania w podwyższonejtemperaturze przebiega polimeryzacja i wydzielająsię szkodliwe substancje, zaś rodzaj i ilość tychsubstancji zależy od rodzaju stosowanej farbyproszkowej. Np. w trakcie utwardzania srebrnejpoliestrowej farby proszkowej stwierdzono emisjędo powietrza [2]:• 2-etyloheksanalu,• 2-propenolidenocyklobutenu,• heksametylocyklotrisiloksanu,• oktametylocyklotetrasiloksanu,• N,N-dioktylo formamidu,• tris(2-etyloheksylo)aminy.dr KrzysztofM. BenczekZakład ZagrożeńChemicznych,Pyłowych i BiologicznychCentralny InstytutOchrony Pracy– PaństwowyInstytut Badawczywww.promotor.elamed.pl9Temat numeruPoważnym problemem jest także identyfikacjasubstancji emitowanych w trakcie przetwarza-nia tworzyw sztucznych. Przy wytwarzaniu np.laminatów poliestrowo-szklanych sytuacja jestdość prosta, gdyż do otoczenia praktycznie emi-towany jest styren. W przypadku innych tworzywstaje się dużo bardziej skomplikowana i np. przyprzetwarzaniu tworzyw z ABS (kopolimer styren-butadien-akrylonitryl) emitowane są następującesubstancje [3]:• butylocyklopropan,• pochodne heksanu,• pochodne cykloheksanu,• winylcykloheksan,• etylobenzen,• metylobenzen,• propylobenzen 1003,• węglowodory alifat. C10 – C18,• styren,• alkilobenzeny,• 1-metylo-4-(1-metyloetylideno)cykloheksan,• 1,3,5-trimetylocykloheptan,• winylo-2-metoksybenzen,• buteno-2-benzen,• merkaptan heksadecylowy,• aldehyd benzoesowy,• nienasycony cykloheksanol.Oczywiście nie oznacza to, że najmniej zagrożeńzwiązanych jest ze stosowaniem klasycznych farbrozpuszczalnikowych. W tym przypadku emitowanesą znaczne ilości rozpuszczalników, w przypadku farbwodorozcieńczalnych ilości emitowanych związkóworganicznych są znacznie mniejsze, toteż stosowanietych farb jest bezpieczniejsze od stosowania farb roz-puszczalnikowych. Przy stosowaniu farb proszkowychilości emitowanych substancji są jeszcze mniejsze,a więc i zagrożenia związane ze stosowaniem tegorodzaju farb są mniejsze.Reasumując, stosowanie farb proszkowych jestnajbezpieczniejsze pod względem wielkości nara-żenia na szkodliwe substancje, jednakże nie jestcałkowicie bezpieczne, gdyż nawet i w tym przypadkupracownik narażony jest na wdychanie par szkodli-wych związków.• Działanie uczulające (wywołujące charakterystycz-ne reakcje układu immunologicznego) – obecniecoraz więcej substancji wykazuje takie działanie;są to najczęściej różne rodzaje białek, związki orga-niczne o złożonej budowie, np. środki zapachowe,ale również substancje proste lub niektóre metale,np. nikiel. Reakcja organizmu osoby uczulonejna kontakt z tymi substancjami jest nieproporcjo-nalna do analogicznej reakcji osoby nieuczulonej.Alergie objawiające się zwężeniem oskrzeli mogąstanowić zagrożenie dla życia.• Działanie układowe (w przypadku substancji tok-sycznych):– Działanie neurotoksyczne – zaburzenia w ośrod-kowym układzie nerwowym i obwodowymukładzie nerwowym; takie działanie wykazująniektóre pestycydy, związki fosforoorganiczne,alifatyczne, alicykliczne i aromatyczne rozpusz-czalniki organiczne. Czasami te substancje sto-sowane są świadomie jako związki odurzające.– Działanie uszkadzające poszczególne narządy:wątrobę (nitrozwiązki, chlorowcopochodnearomatyczne), nerki (metale ciężkie, metanol,węglowodory aromatyczne); działanie gonado-toksyczne (upośledzające funkcje rozrodczekobiet i mężczyzn).• Działanie rakotwórcze – wyróżnia się czynniki rako-twórcze o udowodnionym działaniu rakotwórczymdla ludzi, substancje prawdopodobnie rakotwórczeoraz procesy rakotwórcze – to jest procesy technolo-giczne powodujące choroby nowotworowe u pracow-ników, przy czym trudno powiedzieć, jakie konkretniesubstancje są odpowiedzialne za wywoływanie tychchorób. Działanie rakotwórcze jest działaniem bez-progowym, o ile dla wszystkich innych szkodliwychsubstancji istnieje pewien próg, poniżej którego nieobjawia się ich szkodliwe działanie, gdyż organizmsam jest w stanie je niwelować, o tyle dla substancjirakotwórczych takiego progu nie ma i każda, nawetnajmniejsza, dawka sprzyja wystąpieniu chorobynowotworowej. Ma to swoje konsekwencje w filo-zofii ustanawiania wartości dopuszczalnych – dlawszystkich substancji istnieje pewien próg stężenia,poniżej którego możemy mówić o warunkach bez-piecznych, natomiast dla substancji rakotwórczychnie ma progu bezpieczeństwa, można operowaćjedynie pojęciem określania ryzyka wystąpieniachoroby nowotworowej. Przyjmuje się, że warunkisą bezpieczne, gdy wzrost zachorowań na chorobynowotworowe jest niższy niż 10-3-10-5. Czynnikirakotwórcze podlegają w Polsce szczególnym ure-gulowaniom prawnym [4].• Działanie mutagenne – powodujące powstawanietrwałych zmian w materiale genetycznym.• Działanie teratogenne – powodujące powstawanietrwałych zmian strukturalnych lub czynnościowychpłodu.DZIAŁANIE SZKODLIWYCHSUBSTANCJI CHEMICZNYCHSzkodliwe substancje chemiczne można podzielićna następujące grupy, przy czym podział ten jestdość umowny, gdyż jedna substancja może byćjednocześnie np. drażniąca, neurotoksyczna i ra-kotwórcza. Szkodliwe substancje mogą wykazywaćnastępujące działanie:• Działanie żrące (wywołujące zniszczenie tkanek).• Działanie drażniące (wywołujące stan zapalnyskóry lub błon śluzowych) ostre i przewlekłe (efekttolerancji przy dłuższym narażeniu).10Promotor 12/12Temat numeruDROGI WNIKANIASzkodliwe substancje chemiczne mogą dostać siędo organizmu poprzez:• układ oddechowy,• skórę,• układ pokarmowy.W środowisku pracy najmniejsze zagrożeniestanowi wnikanie przez układ pokarmowy, gdyżzawsze można powstrzymać się od spożywaniapokarmów czy picia napojów w niebezpiecznychwarunkach. Pewne ilości szkodliwych pyłów mogąosadzić się w najwyższym odcinku układu odde-chowego i zostać przełknięte ze śliną; zasadniczotraktuje się te przypadki jako wnikanie przez układoddechowy, gdyż substancja szkodliwa zawieszonajest w powietrzu.Układ oddechowy stanowi główną drogę wnikaniasubstancji szkodliwych do organizmu w warunkachprzemysłowych. Wielka powierzchnia pęcherzykówpłucnych sprawia, że wchłanianie tą drogą jest szyb-kie, a procent wchłoniętej substancji bardzo wysoki.Zapewnienie bezpiecznych warunków pracy wiążesię z odpowiednią czystością powietrza na stanowi-sku, o co dbają szczególnie higieniści przemysłowi.Reakcja organizmu zależy od wchłoniętej dawkisubstancji szkodliwych, a dawka ta zależy od stęże-nia tej substancji w powietrzu. Nie jest to do końcaprawdą, gdyż wchłonięta ilość, prócz stężenia, zależyrównież od szybkości wentylacji płuc, a ta z koleizależy od predyspozycji osobniczych, wysiłku fizycz-nego związanego z wykonywaną pracą, warunkówklimatycznych itp. Te ostatnie czynniki są trudnedo zdefiniowania i z dość dobrym przybliżeniemmożna je przyjąć jako wielkości stałe, toteż stężeniesubstancji szkodliwych w powietrzu na stanowiskachpracy jest parametrem dość dobrze opisującymwielkość zagrożeń stwarzanych przez te czynniki.Zachowanie odpowiedniej czystości powietrza po-zwala na bezpieczną pracę.Niektóre substancje posiadają właściwość prze-nikania przez skórę. Ilość substancji, jaka wniknęłado organizmu tą drogą, jest znacznie trudniejszado oszacowania niż ilość, jaka wniknęła przez drogioddechowe. W kontakcie z takimi substancjami (wła-ściwość wnikania przez skórę zaznaczona jest w wy-kazie normatywów higienicznych) należy zachowaćszczególną ostrożność. W sytuacjach grożących za-nieczyszczeniem skóry należy stosować odpowiedniąodzież ochronną. Tam, gdzie zagrożenie nie jest zbytpoważne, dobrą alternatywą dla rękawic ochronnychjest stosowanie ochronnych kremów i żeli, przy czymnależy zwrócić szczególną uwagę na odpowiedni do-bór środka ochronnego, gdyż np. stosowanie kremuhydrofobowego w kontakcie ze środkiem szkodliwymrozpuszczalnym w tłuszczach, czy żelu hydrofilowegow kontakcie z substancjami szkodliwymi rozpuszczal-nymi w wodzie, nie tylko nie poprawi bezpieczeństwa,ale może wręcz zwiększyć zagrożenie. Ilość substan-cji, która przeniknie przez skórę „zabezpieczoną”takim nieodpowiednim środkiem, będzie większaod ilości, która przeniknęłaby przez skórę niczymniezabezpieczoną.NORMATYWY HIGIENICZNEBezpieczne warunki pracy zapewnia się poprzezodpowiednią czystość powietrza.W Polsce są ustanawiane trzy rodzaje normatywówhigienicznych [5]:•Najwyższe dopuszczalne stężenie (NDS)– stę-żenie średnie ważone, którego oddziaływaniena pracownika w ciągu 8-godzinnego dobowegoi 42-godzinnego tygodniowego wymiaru czasupracy przez okres jego aktywności zawodowej niepowinno spowodować ujemnych zmian w jego sta-nie zdrowia oraz w stanie zdrowia jego przyszłychpokoleń.•Najwyższe dopuszczalne stężenie chwilowe(NDSCh)– wartość średnia, która nie powinnaspowodować ujemnych zmian w stanie zdrowiapracownika oraz w stanie zdrowia jego przyszłychpokoleń, jeżeli utrzymuje się w środowisku pracynie dłużej niż 30 minut w czasie zmiany roboczej.•Najwyższe dopuszczalne stężenie pułapowe(NDSP)– wartość, która ze względu na zagroże-r e k l a m awww.promotor.elamed.pl11Temat numerunie zdrowia lub życia pracownika nie może byćw środowisku pracy przekroczona w żadnym mo-mencie.W przypadku jednoczesnego występowania kilkusubstancji szkodliwych ocenę narażenia przepro-wadza się zgodnie z zasadą sumowania działaniatoksycznego wg wzoru:C2+...+w n≤11+NDS NDSNDSn12CwCwgdzie:cwx– wskaźnik ekspozycji substancji x,NDSx– normatyw higieniczny dla substancji x.MONITOROWANIE ZANIECZYSZCZEŃPOWIETRZA NA STANOWISKACH PRACYNa monitorowanie zanieczyszczeń powietrza składa-ją się następujące etapy:• identyfikacja występujących zanieczyszczeń,• pobieranie próbek powietrza i analiza,• interpretacja wyników (porównanie z wartościamidopuszczalnymi).Według normy PN-Z-04008-7:2002 próbkipowietrza można pobierać z wykorzystaniemdozymetrów indywidualnych bądź też metodamistacjonarnymi.W metodzie stacjonarnej próbkę powietrza pobierasię, umieszczając aspirator w wytypowanym miejscu,wybranym jako najbardziej reprezentatywne dla ba-danego obszaru. Na podstawie uzyskanych wynikówpomiarów należy obliczyć dolną (DG) i górną granicęprzedziału ufności (GG), które są wskaźnikami nara-żenia. Średni ważony wskaźnik narażenia oblicza sięna podstawie wskaźników narażenia dla poszczegól-nych stanowisk czy etapów pracy.W metodzie dozymetrii indywidualnej aspiratorumieszcza się na pracowniku. Wskaźnikiem nara-żenia jest średnia wartość stężenia ważonego dla1-5 próbek pobranych w czasie przynajmniej 75%okresu trwania zmiany roboczej (Cw).Przyjmuje się, że:• warunki pracy są bezpieczne, jeżeli Cwlub GG nieprzekraczają wartości normatywu higienicznegodla danej substancji;• warunki pracy są szkodliwe, jeżeli Cwlub DG są wyż-sze od wartości NDS;• jeżeli NDS znajduje się w przedziale ufności dlaśredniej, określonym przez DG i GG, to warunkipracy określa się jako dopuszczalne.Piśmiennictwo1. Benczek K.M., Gorzkow-ski S.:Ocena szkodliwo-ści farb.„BezpieczeństwoPracy”, 3, 2006, 8-10.2. Benczek K.M.:Zagro-żenia chemiczne przystosowaniu farb prosz-kowych – ograniczyćemisję szkodliwych sub-stancji.„LakiernictwoPrzemysłowe”, 1, 200870-72.3. Benczek K.M:Ocenanarażenia na wielo-składnikowe mieszaninysubstancji chemicznychpodczas przetwórstwatworzyw polistyreno-wych – metoda anali-zy reprezentatywnej.[W:] Pośniak M. (red.):Zagrożenia chemicznew wybranych proce-sach technologicznych,Warszawa: CIOP, 1999,45-69.4. Rozporządzenie MinistraZdrowia z dnia 1 grud-nia 2004 r. w sprawiesubstancji, preparatów,czynników lub proce-sów technologicznycho działaniu rakotwór-czym lub mutagennymw środowisku pracy(Dz. U. z 2004 r., nr 280,poz. 2771).5. Rozpor ządzenie Mi-nistra Pracy i PolitykiSpołecznej z dnia 29 li-stopada 2002 r.(zmianaDz. U. z 2005 r., nr 212,poz. 1769; zmianaDz. U. z 2007 r., nr 161,poz. 1142).SPOSOBY ZMNIEJSZANIAZAGROŻEŃ CHEMICZNYCHZasadniczo sposoby eliminacji lub ograniczania ry-zyka zawodowego można podzielić na trzy kategorie:organizacyjne, techniczne oraz stosowanie ochronzbiorowych lub indywidualnych.Działania organizacyjnepolegają na odpowiednimustawieniu czasu pracy na poszczególnych stanowi-skach; wskaźnikiem narażenia jest wartość stężeniaodnosząca się do 8-godzinnego czasu pracy. Jeślitechnicznie nie można zmniejszyć stężenia, to skraca-jąc o połowę okres pracy na zagrożonym stanowisku,zmniejszamy do połowy wielkość pochłoniętej dawki.Do działań organizacyjnych należy zapewnieniepracownikom informacji o występujących zagroże-niach, dostęp do kart charakterystyk stosowanychsubstancji niebezpiecznych, zapewnienie udziałuw szkoleniach, opracowanie bezpiecznych procedurpostępowania, systematyczne prowadzenie monito-ringu warunków środowiskowych na poszczególnychstanowiskach i podawanie do wiadomości pracowni-ków wyników przeprowadzonych pomiarów, wreszcieregularne badania lekarskie umożliwiające wczesnewykrycie i odsunięcie od kontaktu z substancjąszkodliwą osób, u których pojawiają się uszczerbkizdrowia związane z narażeniem na tę substancjęoraz osób szczególnie na nią wrażliwych.Działania technicznepolegają na zmianach tech-nologicznych realizowanych procesów. Najkorzystniej-szym działaniem z tego obszaru jest wyeliminowaniez procesu substancji szkodliwej i zastąpienie jejinną, o zbliżonych parametrach technologicznych,a o mniejszej szkodliwości. Sytuacja taka pozwalana radykalne zmniejszenie zagrożenia, jednakżepraktycznie trudno jest ją zorganizować. Innymsposobem jest odsunięcie pracownika od kontaktuze szkodliwą substancją. Realizuje się je poprzezautomatyzację procesu sterowanego z innego, bez-piecznego pomieszczenia, bądź też poprzez herme-tyzację procesu.Ochrony zbiorowepolegają na stosowaniu wenty-lacji ogólnej nawiewno-wywiewnej, co jest korzystneze względu na ogólny mikroklimat pomieszczeń,natomiast mało skuteczne dla zapewnienia odpo-wiedniej czystości powietrza. Znacznie korzystniejszejest stosowanie w tym celu wentylacji miejscowej,skutecznie odsysającej zanieczyszczenia w miejscuich powstawania. Do tego typu rozwiązań należąwszelkiego rodzaju ssawki, okapy, obudowy itp.,ograniczające rozprzestrzenianie się zanieczysz-czenia powietrza w całym pomieszczeniu, które niepozwalają na przedostanie się zanieczyszczeniaw strefę oddychania pracownika.Ochrony indywidualne składają się z obuwiaochronnego, odzieży, rękawic, hełmów, okularów,osłon twarzy oraz masek i półmasek wyposażonychw pochłaniacze dostosowane do rodzaju wystę-pującego czynnika. Stosowanie indywidualnychśrodków ochronnych, szczególnie środków ochronydróg oddechowych, zawsze wiąże się ze znacznąuciążliwością dla pracownika i powinno być dopusz-czone jedynie wówczas, gdy inne środki okażą sięnieskuteczne.12Promotor 12/12 [ Pobierz całość w formacie PDF ]