Zając J. M., Dokumenty
[ Pobierz całość w formacie PDF ]
1
Internet jako przedmiot i obszar bada
ń
psychologii społecznej
1
Jan M. Zaj
ą
c
Wydział Psychologii, Uniwersytet Warszawski
Krzysztof Krejtz
Wydział Psychologii, Szkoła WyŜsza Psychologii Społecznej
Artykuł w druku w Psychologii Społecznej, nr 3 (5) 2007.
Streszczenie
Artykuł przedstawia główne obszary zainteresowań psychologów społecznych
badających internet i jego społeczny kontekst. Chcemy, aby był to rodzaj wprowadzenia i
przewodnika dla osób, które chciałyby pogłębić swoją wiedzę na ten temat. Omawiamy
kolejno: specyfikę komunikacji internetowej i zachowania w sieci; zagadnienie toŜsamości w
kontekście internetu; związki między aktywnością w Internecie, a róŜnymi obszarami Ŝycia;
kwestię sposobów korzystania z internetu; prowadzenie badań w internecie. Przytaczamy
podstawowe publikacje, ze szczególnym uwzględnieniem dorobku polskich autorów.
Jednocześnie wprowadzamy artykuły zawarte w tym specjalnym bloku tematycznym
Psychologii Społecznej
.
Słowa kluczowe
aktywność internetowa, komunikacja zapośredniczona przez komputer, toŜsamość,
korzystanie z internetu, metodologia badań w Internecie, psychologia internetu
1
Kontakt do autorów:
jan.zajac@psych.uw.edu.pl
i
kkrejtz@swps.edu.pl
Prace nad
artykułem były wspierane ze środków na Badania Własne Wydziału Psychologii
Uniwersytetu Warszawskiego, BW 1735/11.
2
W pierwszych akapitach tekstów poświęconych psychospołecznym aspektom
internetu ich autorzy prawie zawsze podkreślają wielką liczbę uŜytkowników internetu,
szybkość jego upowszechnienia i dynamiczny rozwój. Pokazują w jak duŜym stopniu sieć
wkroczyła w róŜne obszary Ŝycia, od pracy i kształcenia po rozrywkę i komunikację
interpersonalną. Z nutką dumy zauwaŜają, Ŝe technologia o tak duŜym znaczeniu społecznym
nie moŜe pozostać domeną wyłącznie nauk technicznych. Wszak sukces internetu wynika
między innymi z tego, Ŝe umoŜliwia i ułatwia realizację waŜnych potrzeb społecznych. Nie
moŜna nie zgodzić z tymi argumentami, chociaŜ internet nie jest pierwszą technologią
komunikacyjną i choć wskazuje się na liczne analogie do historii innych środków przekazu,
np. telegrafu (Joinson, 2003) czy radia (Gackenbach i Ellerman, 1998).
Fenomen internetu polega jednak na tym, Ŝe ze społecznego punktu widzenia jest on
obecnie czymś znacznie więcej niŜ jedynie technologią komunikacyjną. Dla wielu grup
społecznych stał się naturalnym środowiskiem funkcjonowania społecznego, pozwalającym
na zaspokojenie większości społecznych potrzeb i motywacji. SłuŜy nie tylko do
poszukiwania informacji, lecz równieŜ do zawierania i podtrzymywania znajomości i bliskich
związków. Co więcej sieć jest takŜe środowiskiem tworzenia się nowych społeczności, jak
równieŜ norm społecznych i kulturowych (por. Nowak i Krejtz, 2006). Jesteśmy więc
przekonani, Ŝe warto poznać całkiem juŜ obszerny dorobek badań psychologów społecznych
w tym nowym obszarze.
Psychologia internetu?
Być moŜe zgrabniej byłoby zatytułować ten artykuł „Wprowadzenie do psychologii
internetu”. Wstęp do specjalnego, „internetowego” numeru
Studiów Socjologicznych
nosi
przecieŜ tytuł „Wprowadzenie do socjologii internetu” (Batorski i Olechnicki, 2007). Czy
jednak mówienie o psychologii tego szczególnego medium jest uprawnione? Czy obok
psychologii zdrowia, szczęścia, miłości i humoru potrzeba nam jeszcze psychologii internetu?
Za wyodrębnieniem psychologii internetu przemawia kryterium przedmiotowe.
Istnieją psychologowie społeczni, którzy badają zachowanie człowieka w internecie lub
relacje między internetem a innymi obszarami Ŝycia społecznego. Spełnione są takŜe niektóre
przesłanki instytucjonalne. Odbywają się międzynarodowe konferencje i funkcjonują
specjalne towarzystwa naukowe. Ukazują się pisma poświęcone tematyce internetu i szerzej
technologii informacyjnych i komunikacyjnych (ICT), w których zagadnienia psychologii
społecznej odgrywają waŜną rolę. Powstały ksiąŜki i artykuły w renomowanych
czasopismach dotyczące tej tematyki. Nakładem Oxford University Press w 2007 r. wyszedł
3
solidny tom „Oxford Handbook of Internet Psychology” (Joinson, McKenna, Postmes i
Reips), a juŜ w 2000 r. jedna z pierwszych powaŜniejszych pozycji dotyczących tej
problematyki „The psychology of the Internet” (Wallace; polskie wydanie 2001; por. takŜe
Gackenbach, 1998; Suler, bez daty). Przedmiot o nazwie „Psychologia internetu” jest
nauczany na uniwersytetach, równieŜ w Polsce.
Z pewnością jest to waŜny obszar i przedmiot badań dla psychologów społecznych.
Badania tego rodzaju pomagają zrozumieć funkcjonowanie ludzi w tym waŜnym obszarze i
mogą mieć duŜe znaczenie aplikacyjne
.
Jak do tej pory nie powstała jednak, i być moŜe nigdy
nie powstanie, nowa i spójna teoria wyjaśniająca zachowania człowieka w internecie. Rzadko
mamy do czynienia z jakościowo nowymi fenomenami. Znacznie częściej obserwowalne
zachowania jednostek i zjawiska społeczne moŜna tłumaczyć odwołując się do dobrze
znanych mechanizmów psychospołecznych, co zresztą podkreślają we wstępie do tomu
redaktorzy wspomnianego „Oxford Handbook of Internet Psychology” (Joinson i in., 2007).
Prowadzone badania dotyczą najczęściej dobrze znanych pytań i problemów, które są badane
w nowym środowisku internetu. Z tych powodów moŜna mieć uzasadnione wątpliwości czy
moŜna w ogóle mówić o psychologii internetu. NiezaleŜnie od tych kontrowersji, warto
internet badać.
Najogólniej mówiąc, psychologów społecznych zajmujących się internetem interesują
przede wszystkim dwa zagadnienia: zachowanie ludzi w środowisku internetu i jego
specyfika wynikająca przede wszystkim z cech tego medium, oraz wzajemne relacje
pomiędzy aktywnością internetową, a Ŝyciem uŜytkowników poza internetem. NaleŜy
podkreślić, Ŝe tak medium, jak i jego społeczne funkcje zmieniają się bardzo szybko, co
trzeba uwzględniać w badaniach. Badania prowadzone w latach 80-tych czy 90-tych w wielu
przypadkach obecnie są juŜ nieaktualne, gdyŜ środowisko komunikacyjne internetu zmieniło
się tak bardzo, Ŝe zmianie uległy równieŜ ilościowe i jakościowe własności obserwowanych
zachowań społecznych człowieka. To, co dzieje się
online
i
offline
coraz częściej jest mocno
związane i trudne do rozróŜnienia ze względu na coraz większe upowszechnienie internetu i
jego wykorzystanie w róŜnych obszarach Ŝycia codziennego. Jonathon Cummings i Robert
Kraut (2002) mówią wręcz o „udomowieniu” internetu. Obecnie internet, takŜe w Polsce, jest
wykorzystywany przede wszystkim do kontaktów z osobami poznanymi poza siecią i często
jest tylko jednym z kilku kanałów komunikacji (Batorski, 2007). Internet nie tworzy jakiejś
odrębnej rzeczywistości i nie jest nową, odmienną przestrzenią społeczną. Co najwyŜej taką
funkcję mogą pełnić niektóre szczególne środowiska w jego obrębie.
4
Komunikacja internetowa i specyfika zachowania
WaŜny nurt badań dotyczy komunikacji zapośredniczonej przez komputer (CMC –
computer-mediated communication
), która obecnie jest przede wszystkim komunikacją
internetową (przegląd badań i teorii w: Walther i Parks, 2002). Od lat 70. XX wieku badaczy
interesowało, czy i w jaki sposób komunikacja zapośredniczona, pozbawiona wielu
elementów pozawerbalnych, moŜe mieć charakter osobisty. Szczególnie duŜo uwagi
poświęcano komunikacji wyłącznie tekstowej, która do niedawna dominowała w internecie i
wciąŜ jeszcze ma bardzo duŜe znaczenie. Pierwsze ujęcia podkreślały przede wszystkim
ograniczenia CMC (Short, Williams i Christie, 1976; Sproull i Kiesler, 1986). W połowie lat
90,, wraz z rosnącą popularnością internetu zauwaŜono jednak, Ŝe CMC moŜe słuŜyć takŜe
celom stricte osobistym i interpersonalnym. Wśród wielu prac ukazujących zalety
komunikacji zapośredniczonej, na szczególną uwagę zasługują publikacje Josepha Walthera
(1992; 1996). Walther (1992) zwrócił uwagę, Ŝe główne ograniczenia w interakcji
zapośredniczonej płyną z wolniejszego tempa wymiany informacji i dowiódł, Ŝe po nieco
dłuŜszym czasie taka komunikacja będzie równie osobista. Co więcej, komunikacja tekstowa
wcale nie musi być zimna i bezosobowa, gdyŜ jej uŜytkownicy korzystają z dostępnych
sposobów wzbogacenia komunikacji tekstowej w celu nadawania i odczytywania znaczenia,
tworząc tak zwany parajęzyk. ZauwaŜył równieŜ, Ŝe w pewnych sytuacjach brak osobistego
wymiaru komunikacji nie jest wadą, lecz zaletą, gdyŜ pomaga skupić się na zadaniu. Zarazem
w niektórych sytuacjach komunikacja zapośredniczona moŜe być wręcz hiperosobista –
umoŜliwiająca szybsze osiągnięcie zaŜyłości i intymności niŜ w komunikacji bezpośredniej
(Walther, 1996; por. takŜe Bargh, McKenna i Fitzsimons, 2002).
Badanie komunikacji w internecie nie wystarcza do zrozumienia specyfiki zachowania
w tej przestrzeni społecznej. W waŜnym artykule opublikowanym w 2000 r. w
Personality
and Social Psychology Review
Katelyn McKenna i John Bargh omówili cztery czynniki, które
ich zdaniem mogą wpływać na odmienność zachowania w internecie. Pierwszym i chyba
najwaŜniejszym jest anonimowość, czy dokładniej: wraŜenie anonimowości, gdyŜ w sensie
technicznym w internecie rzadko kiedy jesteśmy anonimowi (por. Mazurek, 2006a). Kolejny
to odległość fizyczna kontaktujących się ze sobą osób, która w sieci traci znaczenie.
Potencjalnie moŜemy kontaktować się z kim tylko zechcemy, niezaleŜnie od jego lokalizacji.
Trzecim czynnikiem w ujęciu McKenny i Bargha (2000) jest znacznie mniejsze znaczenie
wyglądu fizycznego i aspektów wizualnych, czyli czynników grających duŜą rolę w
powstawaniu pierwszego wraŜenia i w ogóle rozwoju interakcji w kontaktach bezpośrednich.
Czwartym i ostatnim jest mniejsze znaczenie czasu, gdyŜ w internecie duŜe znaczenie ma
5
komunikacja asynchroniczna (np. e-mail czy fora dyskusyjne), gdzie moŜna dowolnie
poprawiać i kształtować wypowiedź.
Wymienione czynniki, zdaniem McKenny i Bargha (2000), powodują, Ŝe czasem w
sieci pewne zjawiska psychologiczne i społeczne wyglądają nieco inaczej niŜ
offline
. Ten
model teoretyczny powstał jednak przed kilku laty, kiedy w internecie zdecydowanie
dominowała komunikacja tekstowa. Obecnie komunikacja zapośredniczona coraz częściej jest
multimedialna, przez co znaczenia nabierają wizualne i dźwiękowe aspekty komunikacji, a
poza tym czujemy się mniej anonimowi. Ponadto badania empiryczne dowodzą, Ŝe
komunikacja internetowa bardzo często przebiega między ludźmi mieszkającymi w bliskiej
odległości i na przykład kontakty przez komunikator gadu-gadu są w duŜym stopniu
uwarunkowane bliskością geograficzną (Rakocy, Batorski i Kucharski, 2006).
Obecnie brakuje jednego spójnego modelu specyfiki zachowania w internecie. MoŜna
się zastanawiać, czy jego stworzenie jest w ogóle moŜliwe ze względu na bardzo duŜe
zróŜnicowanie technologiczne róŜnych środowisk i form komunikacji w sieci. Wiele zjawisk
zauwaŜanych w internecie jest dobrze opisywanych i wyjaśnianych przez teorie
psychologiczne, na przykład rozhamowanie zachowania (Joinson, 1998) czy model SIDE
(
Social Identity Explanation of De-individuation Effects
; Postmes, Spears i Lea, 2000).
Odwoływanie się do mechanizmów znanych spoza internetu pomaga zrozumieć agresję w
sieci (Malamuth, Linz i Yao, 2005) czy relacje wewnątrz- i międzygrupowe (McKenna i
Seidman, 2005).
To
Ŝ
samo
ść
a internet
Internet od swojego powstania zainteresował badaczy toŜsamości (przegląd w:
Mazurek, 2006b; Krejtz i Krejtz, 2006). Jedną z szerzej dyskutowanych w naukach
społecznych jest silnie osadzona w nurcie filozofii postmodernistycznej koncepcja
antropoloŜki Sherry Turkle (1995; krótki tekst w języku polskim: 2001). Turkle podkreśla, Ŝe
internet stwarza moŜliwości aktywnego konstruowania dowolnej liczby stosunkowo
niezaleŜnych od siebie toŜsamości. Jej zdaniem toŜsamości wykreowane w internecie mają
równieŜ bardzo silny wpływ na zachowanie człowieka poza internetem. Turkle zauwaŜa
równieŜ, Ŝe w komunikacji zapośredniczonej mamy do czynienia z odcieleśnieniem
toŜsamości, która nie jest juŜ ograniczona takimi zewnętrznymi wyznacznikami jak wiek, płeć
czy rasa. Jej śladem wielu autorów (np. Bolter, 2001; Berman i Bruckman, 2001; Donath,
1999) porównywało internet do laboratorium toŜsamości i miejsca eksperymentów.
[ Pobierz całość w formacie PDF ]