Zamość. Szlak chasydzki, ● Historia (ogółem)
[ Pobierz całość w formacie PDF ]
Zamość
SZLAK CHASYDZKI
02 |
Zamość
| wstęp | 03
Fundacja Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego
założona została w marcu ���� roku przez
Związek Gmin Wyznaniowych Żydowskich w RP (ZGWŻ) oraz Światową Organizację Żydowską
ds. Restytucji (WJRO).
Naszym celem jest ochrona reliktów kulturowego dziedzictwa Żydów w Polsce. Priorytetem
Fundacji jest ochrona cmentarzy: we współpracy z innymi organizacjami i osobami prywatnymi
doprowadziliśmy do upamiętnienia, ogrodzenia i uratowania przed zniszczeniem kilkudziesięciu
cmentarzy żydowskich (m.in. w Zakopanem, Kozienicach, Mszczonowie, Kłodzku, Iwaniskach,
Strzegowie, Dubience, Kolnie, Iłży czy Wysokiem Mazowieckiem). Działania Fundacji obejmują
także rewitalizację szczególnie ważnych i wartościowych zabytków dziedzictwa żydowskiego.
Do takich obiektów należą m.in. synagogi w Zamościu, Kraśniku i Rymanowie.
Nasza działalność na rzecz ochrony dziedzictwa nie ogranicza się jednak wyłącznie do opieki
nad poszczególnymi obiektami; równie ważna jest dla nas dbałość o poszerzanie wiedzy na temat
historii Żydów, którzy przez wieki współtworzyli dziedzictwo kulturowe Polski.
Do najistotniejszych działań edukacyjnych Fundacji należy skierowany do młodzieży program
„Przywróćmy Pamięć” ���.�����.����.��, w którym uczestniczy ponad ��� szkół z całej Polski,
a także multimedialny portal internetowy POLIN – Dziedzictwo Polskich Żydów ���.�����.���.��,
który prezentować będzie historię społeczności żydowskich z ���� miejscowości z całej Polski.
Jednym z najważniejszych przedsięwzięć Fundacji jest projekt Szlak Chasydzki.
Szanowni Państwo,
Publikacja ta poświęcona jest historii społeczności żydowskiej
Zamościa
i jest jedną z serii
broszur opowiadających o losach Żydów w miejscowościach należących do Szlaku Chasydzkiego
– projektu, który od ���� roku realizowany jest przez Fundację Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego.
Szlak Chasydzki to trasa wiodąca śladami Żydów z południowo-wschodniej Polski, a wkrótce
także zachodniej Ukrainy. Partnerami Fundacji w realizacji projektu jest już �� gmin z terenów
Podkarpacia i Lubelszczyzny, w których zachowały się bezcenne ślady wielowiekowej obecności
polskich Żydów: Baligród, Biłgoraj, Chełm, Cieszanów, Dębica, Dynów, Jarosław, Kraśnik, Lesko,
Leżajsk, Lublin, Przemyśl, Ropczyce, Rymanów, Sanok, Tarnobrzeg, Ustrzyki Dolne, Wielkie Oczy,
Włodawa i Zamość.
Szlak Chasydzki przebiega przez atrakcyjne tereny południowo-wschodniej Polski, m.in. Roztocze
czy Bieszczady, i łączy miejscowości, w których znajdują się zarówno imponujące synagogi, jak
i cmentarze żydowskie, na których nierzadko znaleźć można nagrobki pochodzące z XVIII,
XVII, a nawet XVI wieku. Wiele z tych cmentarzy jest wciąż odwiedzanych przez chasydów
przybywających z całego świata.
W ramach projektu Szlak Chasydzki Fundacja Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego wspiera jednostki
samorządu terytorialnego i organizacje pozarządowe w ochronie i promocji wielokulturowego
dziedzictwa ich miejscowości, a także stymuluje tworzenie trwałych partnerstw międzysektorowych
na rzecz rozwoju turystyki proilowanej, wykorzystującej zabytki kultury żydowskiej.
Szlak Chasydzki daje wielu miejscowościom szansę na zaistnienie na mapie turystycznych atrakcji
Polski – oprócz powszechne znanego Zamościa, wpisanego na listę Światowego Dziedzictwa
Kultury UNESCO, na Szlaku leżą także ośrodki często omijane przez turystów, nieświadomych
atrakcji, jakie kryją.
Serdecznie zapraszamy na wyprawę Szlakiem Chasydzkim!
więcej informacji o działaniach Fundacji Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego:
���.����.��
���.�����.����.��
���.�����.���.��
Monika Krawczyk
| Dyrektor Generalny
Zamość
| Szlak Chasydzki | 05
Dlaczego „Szlak Chasydzki”?
Polska przez stulecia była domem wielu pokoleń Żydów; na jej terenie miał miejsce bezprecedensowy
rozkwit kultury żydowskiej, a także myśli religijnej i piśmiennictwa. To właśnie tutaj w XVIII wieku
narodził się chasydyzm, jeden z najważniejszych nurtów, jakie kiedykolwiek powstały w ramach juda-
izmu. Szczególnie wielu zwolenników zyskał on na wschodnich ziemiach Rzeczypospolitej, m. in. na
terenach, przez które przebiega dziś Szlak Chasydzki.
Tradycyjnie przyjmuje się, że twórcą chasydyzmu (
chassid
po hebrajsku znaczy „pobożny”) był Izrael
ben Eliezer z Międzyboża na Podolu, znany jako Baal Szem Tow. Chasydzi wyznawali pogląd, że
religijność nie może się ograniczać jedynie do ścisłego przestrzegania nakazów i zakazów judaizmu,
a nawet – że ich zbyt restrykcyjne przestrzeganie oddala człowieka od Boga. Stąd silny akcent kła-
dziono na duchowy wymiar religii i na emocjonalne przeżywanie wiary.
Chasydzi gromadzili się wokół cadyków (
cadik
to po hebrajsku „sprawiedliwy”), charyzmatycznych
przywódców duchowych, z których każdy proponował szczególny sposób przybliżenia się do Boga
– określoną metodę studiowania Tory i innych pism religijnych, a także odprawiania poszczególnych
praktyk. W XIX wieku godność cadyka stała się dziedziczna – powstawały całe ich dynastie, których
nazwy pochodziły od miejscowości, gdzie mieścił się dwór cadyka.
W rocznicę śmierci cadyka –
jorcajt
– chasydzi gromadzą przy jego grobie, wierząc, że w ten dzień dusza
cadyka nawiedza miejsce spoczynku, modlą się i zostawiają przy grobie niewielki karteczki z wypisa-
nymi prośbami, zwane
kwitłech
. Tradycja ta jest wciąż żywa – do grobów cadyków do dziś regularnie
przybywają chasydzi z całego świata.
Wiele miejscowości należących do Szlaku Chasydzkiego było ważnymi ośrodkami chasydyzmu. Dwory
cadyków znajdowały się w Cieszanowie, Dębicy, Dynowie, Lesku, Leżajsku, Lublinie, Przemyślu, Rop-
czycach, Rymanowie i Tarnobrzegu (a dokładniej – w pobliskim Dzikowie). Najważniejszym niegdyś
ośrodkiem chasydyzmu na ziemiach polskich był Leżajsk, gdzie działał słynny cadyk Elimelech. W po-
zostałych miejscowościach Szlaku mieszkali chasydzi związani z cadykami z innych miast i wsi – co nie
umniejsza jednak atrakcyjności położonych tam zabytków dziedzictwa żydowskiego.
← Synagoga staromiejska w Zamościu
Zamość
| Szlak Chasydzki | 07
BIAŁORUŚ
Włodawa
Szlak Chasydzki – najciekawsze obiekty
WOJ. MAZOWIECKIE
WOJ. LUBELSKIE
B������
– cmentarz, założony na początku XVIII w.
B����� – cmentarz, założony w XIX w.
C���
– tzw. nowa synagoga z początku XX w.; cmentarz, założony w XV w., jeden z najstarszych
zachowanych cmentarzy żydowskich w Europie.
C�������
– synagoga z końca XIX w., cmentarz założony w XIX w.
D����
– synagoga wzniesiona w końcu XVIII w., cmentarz założony na przełomie XVII i XVIII w.
D����
– cmentarz założony prawdopodobnie w XVIII w., miejsce spoczynku cadyka Cwi Elimelecha
Szapiro z Dynowa (����-����).
J����
– dwie XIX-wieczne synagogi oraz cmentarz, założony na początku XVIII wieku.
K�����
– zespół synagogalny, na który składają się dwie bożnice: XVII- i XIX-wieczna; tzw. nowy
cmentarz, założony w połowie XIX wieku.
L����
– synagoga wzniesiona w XVII w. oraz założony w XVI w. cmentarz, jeden z najstarszych
zachowanych cmentarzy żydowskich w Europie.
L�����
– cmentarz, założony w XVII w., miejsce spoczynku cadyka Elimelecha z Leżajska (����-����),
miejsce pielgrzymek chasydów z całego świata.
L�����
– Jesziwa Chachmej Lublin – Uczelnia Mędrców Lublina, wzniesiona w ���� jako największa
religijna uczelnie żydowska na świecie; tzw. stary cmentarz, założony XVI w., miejsce spoczynku
cadyka Jakuba Icchaka Horowitza, zwanego „Widzącym z Lublina” (����-����); tzw. nowy cmentarz,
założony na początku XIX wieku;
P�������
– tzw. nowa synagoga, wzniesiona na początku XX w.; tzw. nowy cmentarz, założony na
początku XIX w., największy cmentarz żydowski w województwie podkarpackim.
R�������
– cmentarz, założony w XVIII w.
R�����
– barokowa synagoga z XVII w. oraz cmentarz, na którym spoczywa cadyk Menachem
Mendel z Rymanowa (����-����).
S���
– synagoga wzniesiona w dwudziestoleciu międzywojennym; tzw. nowy cmentarz, założony
w XIX w.
T��������
– cmentarz założony na początku XX wieku, miejsce spoczynku cadyka Eliezera Horo-
witza z Dzikowa (zm. ����).
U������� D����
– cmentarz żydowski, założony w XVIII w.
W������ O���
– synagoga z początku XX w; cmentarz żydowski, założony w XVIII w.
W���
– barokowy zespół synagogalny z drugiej połowy XVIII w.
Z����
– słynna renesansowa synagoga, wzniesiona na początku XVII w.; tzw. nowy cmentarz,
założony w ���� r.
UKRAINA
Lublin
Chełm
Kraśnik
WOJ. ŚWIĘTOKRZYSKIE
Zamość
Tarnobrzeg
Biłgoraj
WOJ. PODKARPACKIE
Leżajsk
Cieszanów
Rzeszów
Dębica
Ropczyce
Wielkie Oczy
Jarosław
Przemyśl
UKRAINA
Dynów
WOJ. MAŁOPOLSKIE
Sanok
Rymanów
Szlak Chasydzki
Lesko
Ustrzyki Dln.
Baligród
SŁOWACJA
08 |
Zamość
| historia | 09
Zamojskie powietrze czyni mądrym.
Dawid Szyfman, „Oda do Zamościa”
Zamość to miasto położone w województwie lubelskim, liczące dziś blisko �� ��� mieszkańców.
Został założony w ���� r. przez hetmana i kanclerza wielkiego koronnego Jana Zamoyskiego, jako re-
nesansowe „miasto idealne”, zaprojektowane przez włoskiego architekta Bernarda Morando. W ���� r.
zespół urbanistyczny Starego Miasta w Zamościu wpisany został na Listę Światowego Dziedzictwa
Kultury UNESCO.
Pierwsi Żydzi w Zamościu
Kiedy Jan Zamoyski wydał akt lokacyjny Zamościa, nic nie zapowiadało, że w niedługim czasie miasto
stanie się swoistym centrum wielokulturowym i wielonarodowościowym, zamieszkanym nie tylko
przez Polaków, ale także Ormian, Greków, Rusinów, Niemców, Włochów, Szkotów i Żydów. Począt-
kowo hetman gwarantował, że w Zamościu osiedlać się będą tylko katolicy, jednakże życie szybko
zweryikowało jego pomysły i już w ���� r. Zamoyski zezwolił na osiedlanie się w mieście Ormianom,
a w ���� r. – Żydom.
Zamoyski zgodził się na zamieszkanie w obrębie murów miejskich i zorganizowanie kahału (czyli
gminy religijnej) przez Żydów sefardyjskich, przybyłych z Turcji i Wenecji, a także prawdopodobnie
z Amsterdamu, którzy mogli zagwarantować miastu doskonałe kontakty handlowe z Lewantem, czyli
Bliskim Wschodem. Mianem Sefardyjczyków określa się Żydów wywodzących się z terenów Półwy-
spu Iberyjskiego, skąd zostali wygnani pod koniec XV w. Od Żydów aszkenazyjskich, wywodzących
się z Niemiec, którzy zdecydowanie dominowali wówczas na terenie Rzeczypospolitej, odróżniały
Sefardyjczyków niektóre obyczaje, liturgia oraz tradycje muzyczne i językowe.
Przywilej nadany przez Jana Zamoyskiego zezwalał Żydom sefardyjskim na budowę domów przy
ulicy Żydowskiej (dziś Zamenhofa), a także na wzniesienie synagogi, chederu (szkoły religijnej dla
chłopców) oraz mykwy (łaźni rytualnej). Co ważne, Żydzi osiedlający się w Zamościu otrzymali status
prawny równy pozostałym mieszkańcom, co w tej epoce niestety nie było regułą. Mogli zajmować się
rzemiosłem oraz handlem; przywilej gwarantował im także prawo do produkcji przedmiotów zbytku:
eleganckiej odzieży, wyrobów jubilerskich czy wyposażenia domów. Żydzi mogli być także apteka-
rzami i lekarzami. Zamojska gmina żydowska miała pozostać sefardyjska, choć Aszkenazyjczycy mogli
być do niej dopuszczani po uzyskaniu zgody właściciela miasta oraz samej gminy. W tym jednak czasie
Sefardyjczycy nie dopuszczali jeszcze do zawierania mieszanych małżeństw z Żydami aszkenazyjskimi
– różnice między obiema grupami uważane były za zbyt poważne.
Na przełomie XVI i XVII w. w Zamościu założony został także pierwszy cmentarz żydowski, na
którym w ���� r. pochowany został Jakub Kranz, słynny Magid z Dubna (dziś po cmentarzu nie po-
został żaden ślad, a na jego miejscu znajduje się Zamojski Dom Kultury). Na początku XVII w. przy
ul. Żydowskiej rozpoczęto budowę słynnej renesansowej synagogi, istniejącej do dziś. W ślad za nią
← Sklepienie sali głównej, synagoga staromiejska
[ Pobierz całość w formacie PDF ]