zachowanie seksualne dzieci, PSYCHIATRIA, PRZEMOC W RODZINIE
[ Pobierz całość w formacie PDF ]
William N. Friedrich
Mayo Clinic i Mayo Medical School
Rochester, USA
Korelaty zachowań seksualnych
małych dzieci
Zachowania seksualne u dzieci w wieku od dwóch do dwunastu lat wiążą się z wieloma
zmiennymi, takimi jak właściwości środowiska, cechy dziecka czy charakterystyka oso-
by zgłaszającej jego zachowania. W niniejszym artykule przedstawiono przegląd badań
korelacyjnych poświęconych zależnościom, jakie występują między zachowaniami seksu-
alnymi a zmiennymi związanymi z wykorzystywaniem seksualnym, przemocą w rodzi-
nie, przemocą fizyczną, typem seksualności charakterystycznym dla danej rodziny, wie-
kiem i płcią dziecka, jego problemami z zachowaniem oraz cechami obserwatora (osoby
zgłaszającej). Zachowania seksualne są bezpośrednio związane ze zmiennymi środowi-
skowymi, które zakłócają regulację zachowań u dzieci. Wiążą się też z innymi problema-
mi behawioralnymi oraz różnią się w zależności od wieku i płci dziecka. Można również
wskazać wiele zmiennych związanych z cechami obserwatora – takich jak poziom wy-
kształcenia, doświadczone w przeszłości wykorzystywanie seksualne czy też otwartość
w sprawach związanych z seksualnością – które wiążą się z liczbą i częstością zgłasza-
nych zachowań seksualnych dzieci. Na zakończenie artykułu autor zwraca uwagę na
różnicę między korelacją a związkiem przyczynowo-skutkowym.
Przed „odkryciem” wykorzystywania
seksualnego dzieci na początku lat 80.
XX wieku w literaturze klinicznej i ba-
dawczej rzadko wspominano o zachowa-
niach seksualnych dzieci. Od tamtej pory
jawne zachowania seksualne dzieci inter-
pretuje się często jako wskaźnik wykorzy-
stywania seksualnego. Badania dowodzą
jednak, że zachowania seksualne nie są
jedynie przejawem wykorzystywania seksu-
alnego. Wiele zachowań seksualnych wy-
stępuje powszechnie u małych dzieci. Po-
nadto zachowania seksualne wydają się
także związane z czynnikami innymi niż
wykorzystywanie seksualne (Friedrich
i in. 2001).
Wydaje się, że zachowania seksualne
dzieci pod wieloma względami przypomina-
ją ich zachowania agresywne. Jedne i dru-
gie są zachowaniami jawnymi, które wywo-
dzą się z określonych praktyk rodzinnych.
Zachowania agresywne wiążą się z surową
dyscypliną, chociaż mogą także ulegać
oddziaływaniu wielu innych czynników,
takich jak kontakt z agresją w grupie rówieś-
niczej czy też zakłócenia w sprawowaniu
opieki nad dzieckiem (Patterson 1982).
Spostrzeżenie, że czynniki związane
z zachowaniami seksualnymi i zachowania-
mi agresywnymi częściowo się pokrywa-
ją, podnosi na duchu, sugeruje bowiem,
iż zachowania seksualne są zjawiskiem
1
Friedrich / Korelaty zachowań seksualnych małych dzieci
przebiegającym według określonych re-
guł, a zatem można je wyjaśniać podob-
nie, jak tłumaczy się zachowania agresywne.
Zachowania seksualne dzieci nie muszą
więc sprawiać wrażenia tajemniczych ani
niezwykłych. Ponadto agresji u dzieci po-
święcono znacznie więcej badań empi-
rycznych niż zachowaniom seksualnym,
a wnioski sformułowane na ich podsta-
wie można wykorzystywać do wyjaśniania
zachowań seksualnych.
Dwa przykłady typowych zachowań,
które często bywają błędnie interpretowa-
ne, ilustrują podobieństwo między zacho-
waniami agresywnymi a seksualnymi.
Przykład 1.
Pięciolatek ogląda w domu
telewizję. W trakcie interesującego progra-
mu z całej siły uderza starszą siostrę w ra-
mię. Dzieci wróciły do domu tuż przed
rozpoczęciem programu, po tym jak spędzi-
ły cały dzień z mieszkającym osobno ojcem.
Matka zastanawia się, co mogło wywołać
u syna agresję. Zadaje sobie pytanie, czy
podczas spotkania z dziećmi ojciec nie
był wobec nich zbyt surowy.
Przykład 2.
Pięciolatek ogląda w domu
telewizję. W trakcie interesującego progra-
mu wsuwa dłoń pod bieliznę i dotyka swo-
ich genitaliów. On i jego starsza siostra
wrócili do domu tuż przed rozpoczęciem
programu, po tym jak spędzili cały dzień
z mieszkającym osobno ojcem. Matka za-
stanawia się, co mogło się wydarzyć pod-
czas odwiedzin u ojca, i czy zrobił on coś,
co skłoniło jej syna do zachowania o cha-
rakterze seksualnym.
Oba przykłady dotyczą stosunkowo po-
wszechnych zachowań – bójek między ro-
dzeństwem oraz dotykania genitaliów
przez chłopca w wieku przedszkolnym.
Aż u 60,4% chłopców w wieku od dwóch
do pięciu lat przynajmniej raz w ciągu
ostatnich sześciu miesięcy zaobserwowa-
no „dotykanie intymnych części swojego
ciała” (Friedrich 1997). Tak znaczny od-
setek przemawia za łagodną, a nie pato-
logiczną interpretacją dotykania genita-
liów przez kilkuletniego chłopca, zwłasz-
cza wtedy, gdy nie ma związku czasowe-
go między tym zachowaniem a odwiedzi-
nami u ojca (Friedrich 2002).
Jak jednak należy interpretować takie
zachowania wtedy, gdy ich częstość wzra-
sta tuż po spotkaniu z ojcem, a następnie
stopniowo maleje? I w takim wypadku
można wyjaśniać zachowania dziecka, nie
odwołując się do patologii. Być może ojciec
nie przyczynia się do nich bezpośrednio.
Na przykład, jeśli relacja między rodzicami
jest pełna napięcia, to w takich sytuacjach
u dzieci dochodzi często do spadku zdolno-
ści do samokontroli, wskutek czego wzrasta
zmienność ich zachowań. Większa zmien-
ność z kolei prowadzi do wzrostu praw-
dopodobieństwa występowania zachowań,
będących przejawem deficytów samokon-
troli, takich jak płacz, zachowania lęko-
we, popuszczanie stolca i moczu, agresja,
nadpobudliwość czy też zachowania i wy-
powiedzi o charakterze seksualnym.
Chodzi nie tylko o to, że te dwa przy-
kładowe zachowania są stosunkowo po-
wszechne i mogą być interpretowane bez
odwoływania się do patologii, ale rów-
nież o to, że znaczenie przypisywane da-
nemu zachowaniu w pewnej mierze zale-
ży od właściwości obserwatora, w tym
wypadku – matki. Co sprawia, że jedna
matka przypisuje odpowiedzialność za
takie zachowanie ojcu, a inna upatruje je-
go przyczyn w zmęczeniu dziecka pod
koniec długiego dnia? Inklinacje i uprze-
dzenia rodziców oraz dokonywane przez
nich atrybucje wywierają istotny wpływ
na to, jakie zachowania są przez nich za-
uważane oraz jak zostają one zinterpreto-
wane (Friedrich 2002). Psycholog anali-
zujący złożone przypadki powinien sta-
rać się zrozumieć wszystkie przyczyny
zgłaszanych przez rodzica zachowań dziec-
ka, między innymi przeżycia traumatycz-
ne, ogólne okoliczności życiowe, stopień
rozwoju dziecka oraz atrybucje dokony-
wane przez rodziców.
Niniejszy artykuł ma na celu objaśnienie
wyników badań nad korelatami zachowań
seksualnych dzieci. Wśród badanych zmien-
nych znalazły się stres, przeżycia trauma-
2
Friedrich / Korelaty zachowań seksualnych małych dzieci
tyczne, typ seksualności występujący w da-
nej rodzinie oraz inklinacje i uprzedzenia
rodziców. Artykuł rozpoczyna się od wy-
jaśnienia pojęcia korelacji.
Na zakończenie omówimy pojęcie często-
ści podstawowej (
base rate
), które pomoże
nam zrozumieć, jak należy interpretować
występowanie rzadkich zachowań. W więk-
szości przedstawionych badań posłużono się
Inwentarzem Dziecięcych Zachowań Seksu-
alnych
(
Child Sexual Behavior Inventory
–
CSBI) (Friedrich 1997). W najnowszej
wersji jest to liczący 38 pozycji kwestiona-
riusz, dotyczący różnych zachowań seksu-
alnych, jakie mogą występować u dzieci
w wieku od dwóch do dwunastu lat. Na ogół
wypełnia go rodzic lub opiekun dziecka,
którego prosi się o zaznaczenie zachowań
zaobserwowanych u dziecka w ciągu sze-
ściu miesięcy poprzedzających badanie.
Korelaty zachowań seksualnych
Dlaczego dziecko przejawia zachowa-
nia postrzegane przez dorosłych jako seksu-
alne? To bardzo trudne pytanie, ponieważ
przeprowadzenie badania, które dawało-
by pełen wgląd w związki przyczynowo-
-skutkowe, jest niemożliwe ze względów
etycznych. Żadna komisja nie zezwoliłaby
na przeprowadzenie badania, w którym
poddawano by dziecko oddziaływaniu
bodźca seksualnego, aby następnie zmie-
rzyć jego reakcję. Musimy zatem ograniczyć
się do badań o charakterze korelacyjnym,
co znalazło odzwierciedlenie w tytule ni-
niejszego artykułu.
Korelacja to związek między dwiema
zmiennymi. Współczynnik korelacji jest
wskaźnikiem kierunku i siły tego związku,
przy czym obie zmienne przyjmują różne
wartości u poszczególnych osób – do tej
zmienności odnosi się termin „kowariancja”
(współzmienność) (Kerlinger, Pedhazur
1973). Na przykład obecność materiałów
pornograficznych w domu jest bezpośred-
nio skorelowana z zachowaniami seksu-
alnymi dzieci (Friedrich 2002). Oznacza
to, że dzieci rodziców, którzy przyznają,
iż w ich domu ogląda się materiały por-
nograficzne, ujawniają więcej zachowań
seksualnych niż ich rówieśnicy żyjący w ro-
dzinach, w których pornografia jest nie-
obecna. Można zatem mówić o współzmien-
ności tych dwóch zmiennych.
Nie można jednak stwierdzić, że obec-
ność pornografii jest przyczyną zacho-
wań seksualnych dziecka. To tylko jedna
z możliwości, ale pornografia może być
także wskaźnikiem większego zaintereso-
wania rodzica (rodziców) zachowaniami
seksualnymi i związaną z nim skłonnością
do zauważania takich zachowań u dziecka.
Obecność pornografii może być również
przejawem większej otwartości rodzica
w sprawach związanych z seksualnością.
W takiej sytuacji sama pornografia może
mieć niewiele wspólnego z bezpośredni-
mi przyczynami obserwowanych zacho-
wań, zwłaszcza w wypadku bardzo małego
dziecka. Otwartość rodzica w sprawach
związanych z seksualnością może korelować
z większą swobodą dziecka dotyczącą wła-
snej nagości – takie dziecko może być bar-
dziej skłonne do „pokazywania intymnych
części swojego ciała innym dzieciom”.
Współczynnik korelacji może przyjmo-
wać różne wartości. Jego istotność staty-
styczna zależy częściowo od wielkości i zróż-
nicowania próby. Mniejsze korelacje są istot-
ne statystycznie, jeśli uzyskano je w dużych
próbach, a wielkość korelacji wiąże się ze
zmiennością (różnorodnością) próby. W wy-
padku zachowań seksualnych dzieci na
ogół otrzymuje się wartości mieszczące się
w przedziale od niskich do umiarkowa-
nych (0,15 do 0,40). Takie wyniki wskazują
na istnienie związku, który nie jest ani uni-
wersalny, ani jednorodny. Badania, w któ-
rych wykorzystuje się
Inwentarz Dziecięcych
Zachowań Seksualnych
(CSBI) – i które
zostały omówione w niniejszym artykule
– przeprowadza się zwykle na dużych pró-
bach, liczących nawet do kilku tysięcy dzie-
ci (Friedrich i in. 1991, 1992, 1998, 2001).
3
Friedrich / Korelaty zachowań seksualnych małych dzieci
Badane zmienne
Wykorzystywanie seksualne
Jak wynika z jednego z obszernych
przeglądów badań sprzed ponad dziesięciu
lat (Kendall-Tackett i in. 1993), problema-
tyczne zachowania seksualne są jednym
z najczęściej obserwowanych bezpośrednich
następstw wykorzystywania seksualnego.
Większość badań ujętych w tym przeglądzie
wskazuje, że dotyczy to zarówno dzieci,
jak i nastolatków.
Wyniki badań opublikowanych po uka-
zaniu się tego przeglądu wskazują na ogół,
że nasilone zachowania seksualne są naj-
częstszym następstwem wykorzystywa-
nia seksualnego. W jednym z nich zbada-
no 499 dzieci wykorzystywanych seksual-
nie, aby ustalić związek między wiekiem,
w jakim dziecko doświadczyło krzywdze-
nia, a liczbą problematycznych zachowań
(McClellan i in. 1996). Autorzy wykazali,
że doświadczone wykorzystywanie wią-
zało się z największym stopniem seksuali-
zacji zachowań.
W innych badaniach małe dzieci wy-
korzystywane seksualnie wyraźnie różni-
ły się od swoich rówieśników, którzy nie
mieli takich doświadczeń, pod względem
problemów z zachowaniami seksualnymi
(Cosentino i in. 1995; Friedrich i in. 2001;
Cinq-Mar i in. 2003). Jednak w większości
wypadków grupy porównawcze nie były
optymalnie dobrane i często składały się
z dzieci, które doświadczały w życiu znacz-
nie mniej trudności niż dzieci wykorzysty-
wane seksualnie, toteż zaobserwowane róż-
nice można było przypisać zmiennym in-
nym niż doświadczone wykorzystywanie.
Wykorzystywanie seksualne nie występu-
je w próżni, a czynniki związane z sytu-
acją rodzinną dziecka zarówno zwiększają
ryzyko wykorzystywania, jak i wzmacnia-
ją jego negatywny wpływ. Wydaje się, że
pewien procent wariancji dotyczącej pro-
blemów z zachowaniami seksualnymi wią-
że się z seksualnym charakterem aktów
krzywdzenia, jednak inna jej część – jak
dotąd nieznana – jest funkcją patologii
rodziny oraz zmiennych indywidualnych
(Friedrich 2002).
Trudno jest oddzielić wpływ wykorzy-
stywania seksualnego od oddziaływania
czynników rodzinnych, w tym innych form
krzywdzenia dzieci. Na przykład w gru-
pie uczestników programu badawczego
Mother-Infant Project
(Projekt
„Matka–Nie-
mowlę”
) – trwającego dwadzieścia siedem
lat badania podłużnego, które przeprowa-
dzono na Uniwersytecie Minnesoty – żadne
z dzieci wykorzystywanych seksualnie nie
było ofiarą wyłącznie tej formy krzywdze-
nia (Erickson, Egeland 1987). Mimo bardzo
młodego wieku wszystkie badane dzieci
doświadczyły przynajmniej jednej, a zwykle
dwóch innych form krzywdzenia, na przy-
kład przemocy fizycznej czy też przemo-
cy i zaniedbywania emocjonalnego.
Wyniki kolejnych badań wskazują jed-
nak, że wykorzystywanie seksualne wywie-
ra specyficzny, seksualizujący wpływ na
zachowania dzieci. Na przykład wykorzy-
stywanie seksualne – lecz nie przemoc fizycz-
na – okazało się związane z wcześniejszą
inicjacją seksualną oraz młodszym wiekiem
zajścia w pierwszą ciążę w grupie 1026
afroamerykańskich pierworódek (Fiscella
i in. 1998). To samo dotyczy zaburzonych
zachowań seksualnych u dzieci, mierzo-
nych metodą samoopisową – za pomocą
Listy Zaburzeń Pourazowych
(wersja dla
dzieci –
Trauma Symptom Checklist Children
)
(Friedrich i in. 1997) – a także zachowań
seksualnych u bardzo małych dzieci, zazna-
czanych przez ich rodziców na
Liście Za-
burzeń Pourazowych
w wersji dla małych
dzieci (
Trauma Symptom Checklist Young
Child
) (Briere i in. 2001).
Wykorzystywanie seksualne jest w istotny
sposób skorelowane z zachowaniami sek-
sualnymi dzieci, niezależnie od wieku i płci
grup badanych przy użyciu inwentarza
CSBI (Friedrich 1997; Friedrich i in. 2001).
4
Friedrich / Korelaty zachowań seksualnych małych dzieci
Siła tego związku jest jednak różna w po-
szczególnych grupach wieku, a ponadto
zależy od cech grupy kontrolnej (porównaw-
czej). Na przykład za pomocą analizy dys-
kryminacyjnej – jednej z technik korelacyj-
nych – rozpoznaje się poprawnie od 71,4%
do 86,6% dzieci wykorzystywanych seksu-
alnie, jeśli grupę porównawczą stanowią
dzieci, które nie doświadczyły wykorzy-
stywania i – w większości wypadków – nie
cierpią na żadne zaburzenia psychiatrycz-
ne oraz są narażone na działanie niewie-
lu stresorów życiowych (Friedrich 1997).
Ten odsetek maleje, jeśli grupę porów-
nawczą stanowią dzieci będące pacjenta-
mi poradni psychiatrycznych. Na przy-
kład na podstawie ogółu zachowań seksu-
alnych około połowę chłopców z grup
wieku 6–9 lat oraz 10–12 lat, zarejestro-
wanych w poradniach psychiatrycznych,
klasyfikuje się jako dzieci wykorzystywane
seksualnie (Friedrich i in. 2001). Przyczy-
ną znacznej części błędnych klasyfikacji
jest wulgarny język, jakim często posłu-
gują się ci chłopcy, oraz ich wzmożone
zainteresowanie seksualnością.
Zarówno bezpośredni, jak i długotrwa-
ły związek łączący wykorzystywanie seksu-
alne z zachowaniami o charakterze seksu-
alnym najlepiej jest wyjaśniać na gruncie
psychopatologii rozwojowej. Wszelka pa-
tologia dotyczy rozwoju dziecka oraz
transakcji, które zachodzą na przestrzeni
czasu, prowadząc do prawidłowych bądź
zaburzonych skutków. Na przykład seksual-
ność pojawia się u wszystkich dzieci, a na-
stępnie rozwija się według pewnego sce-
nariusza, zgodnie z którym z czasem na-
biera ona coraz bardziej indywidualnego
charakteru i staje się nieodłączną częścią
życia dziecka. Przebieg procesu kształto-
wania się młodzieńczej i dojrzałej seksu-
alności jest wspólny dla znacznej liczby
dzieci, które nie są narażone na działanie
silnych stresorów.
Wykorzystywanie seksualne może rów-
nież wpływać na sposób, w jaki dziecko
spostrzega świat, sprawiając, że bodźce
o charakterze nieseksualnym tracą zna-
czenie, a bodźce nacechowane seksualnie
stają się dla niego ważniejsze niż dotych-
czas (Friedrich, Share 1997). Dziecko czę-
ściej niż przed doświadczeniem krzyw-
dzenia zauważa seksualne treści w tele-
wizji czy w filmach wideo i wypowiada
się na ich temat, co skłania rodziców do
reakcji o charakterze represyjnym. Te z ko-
lei tylko wzmacniają zachowania dziec-
ka, które jest na ogół bardziej impulsyw-
ne niż dzieci wolne od doświadczenia
krzywdzenia i przejawia większą skłon-
ność do zachowań agresywnych.
Ponadto wykorzystywanie seksualne
występuje często w rodzinach, w których
rodzice sami doświadczyli tej formy krzyw-
dzenia (Friedrich 2002). W takich rodzi-
nach częściej niż w innych obserwuje się
słabo określone granice bądź seksualizację
interakcji. Taki stan rzeczy normalizuje
ujawniane przez dziecko zachowania seksu-
alne, a rodzic nie ustanawia żadnych ogra-
niczeń bądź czyni to nieskutecznie. Wyko-
rzystywanie seksualne wiąże się też z utra-
tą kontroli, a próby jej odzyskania mogą
polegać na podejmowaniu demonstracyj-
nych zachowań seksualnych, a nawet za-
chowań agresywnych. Z zagadnieniem
kontroli wiąże się również fakt, że wykorzy-
stywanie seksualne wywołuje u dziecka
poczucie dezorientacji w sprawach doty-
czących seksualności, a przejęcie kontroli
nad sytuacją niejasną jest jednym z naj-
powszechniejszych ludzkich motywów.
Zgodnie z regułami społecznego ucze-
nia się, ponieważ wzorca aktywności seksu-
alnej dostarczyła dziecku osoba dla niego
ważna, dziecko uznaje ów model za obo-
wiązujący i uczy się zachowywać w taki
sam sposób (Friedrich 2002). Inne zacho-
wania seksualne wiążą się z poczuciem bez-
bronności, co przejawia się w nacechowa-
nych seksualnie pozach, przybieranych auto-
matycznie przez część wykorzystywanych
seksualnie dziewcząt. Połączenie wykorzy-
stywania seksualnego z przemocą fizycz-
ną predysponuje niektóre dzieci do podej-
mowania agresywnych zachowań seksual-
nych. Wreszcie, ponieważ wykorzystywanie
5
[ Pobierz całość w formacie PDF ]