Zaburzenia zachowania wśród dzieci i młodzieży, Psychologia DDA, DDD
[ Pobierz całość w formacie PDF ]
ZABURZENIA ZACHOWANIA WĺRìD DZIECI I MýODZIEņY
Do szkþ trafiajĢ dzieci przejawiajĢce ádziwneÑ zachowania, ktre, jak twierdzĢ nauczyciele, sprawiajĢ
ogromne kþopoty wychowawcze. Na co dzieı spotykamy siħ z dzieęmi bĢdŅ mþodzieŇĢ, ktra w Ļrodku nocy
spħdza czas na osiedlowej þawce, z papierosem i butelkĢ w rħce. áMþodzi gniewniÑ nie przepuszczĢ Ňadnemu psu
czy kotu, czħsto wszczynajĢ bjki i niszczĢ wszystko wokþ siebie. Niektrzy z nich przejawiajĢ zaburzenia
zachowania.
RŇni psycholodzy, w rŇny sposb traktujĢ termin ázachowanieÑ. Wedþug J. Piageta zachowanie jest
ászczeglnym przypadkiem kontaktu miħdzy Ļwiatem zewnħtrznym a podmiotem, ale w odrŇnieniu od
fizjologicznych zmian majĢcych wymiar materialny i zakþadajĢcych wewnħtrznĢ przemianħ ciaþÑ.
A. Lewicki natomiast okreĻla zachowanie jako reakcjħ na bodziec, jako kierowany przez czþowieka akt,
nastawiony na realizacjħ waŇnego dla niego jakiegoĻ celu czy teŇ na unikniħcie zagroŇenia.
Zachowanie czþowieka wyznaczone jest przez dwie grupy czynnikw:
- tworzĢce aktualnĢ sytuacjħ,
- zwiĢzane z jego osobowoĻciĢ.
Czynniki sytuacyjne mogĢ wyznaczaę zachowanie czþowieka w sposb bezpoĻredni jako aktualnie
dziaþajĢce bodŅce oraz w sposb poĻredni, poprzez subiektywne ich odzwierciedlenie w postaci reakcji
emocjonalnych. Sposoby zachowania, ktre sĢ przedmiotem analizy psychologicznej majĢ charakter
funkcjonalny, czyli przebiegajĢ w coraz wiħkszej odlegþoĻci przestrzennej (percepcja), czasowej (pamiħę) i po
coraz bardziej skomplikowanych drogach (nawroty). W przypadku dziecka przez zachowanie rozumie siħ
wszystko, co robi dziecko.
Zachowanie speþnia u czþowieka dwie funkcje: sþuŇy zaspokojeniu jego potrzeb osobistych i jest
rozwiĢzywaniem zadaı stawianych czþowiekowi przez sytuacje Ňyciowe i okreĻlonych wymaganiami
charakterystycznymi dla kultury danego Ļrodowiska spoþecznego.
1
Terminologia dotyczĢca zaburzeı zachowania takŇe jest niejednolita i bardzo zrŇnicowana. PoglĢdy
przedstawicieli rŇnych dziedzin nauki sĢ ze sobĢ sprzeczne.
Zgodnie z przyjħtĢ klasyfikacjĢ DSM Î IV, áistotnym objawem zaburzeı zachowania jest powtarzajĢcy
i utrzymujĢcy siħ wzorzec zachowania, w ktrym podstawowe prawa innych i waŇne, stosowane do wieku Ňycia
normy spoþeczne i reguþy sĢ þamane, a manifestujĢ siħ wystħpowaniem trzech lub wiħcej spoĻrd nastħpujĢcych
niŇej podanych zachowaı w ciĢgu ostatnich 12 miesiħcy.
PrzyczynĢ takich odchyleı mogĢ byę:
€
czynniki biologiczne dziaþajĢce w okresie pþodowym i w czasie porodu, ktre zakþcajĢ prawidþowe
funkcjonowanie ukþadu nerwowego dziecka na skutek uszkodzenia struktur nerwowych,
€
czynniki spoþeczno Î wychowawcze, do ktrych zaliczamy niekorzystnĢ atmosferħ domowĢ, kþtnie
i konflikty miħdzy rodzicami, urazy psychiczne doznane przez dziecko w rodzinie i wĻrd rwieĻnikw.
2
Na powstanie aspoþecznego i antyspoþecznego zachowania dzieci i mþodzieŇy ogromne znaczenie ma
wpþyw Ļrodowiska. Jak pisze Popielarska, rzadko spotykamy siħ z zaburzeniami zachowania spoþecznego
u dzieci pochodzĢcych z rodzin prawidþowych pod wzglħdem biologicznym i spoþecznym, reprezentujĢcych
naleŇyte postawy wychowawcze. JeĻli takie dziecko pojawia siħ, naleŇy myĻleę o dominacji czynnikw
mzgowo Î organicznych lub genetycznych w powstawaniu tych zaburzeı.
Wychowanie naleŇy rozpatrywaę jako proces stopniowej socjalizacji. Po okresie silnej wiħzi z matkĢ
dziecko wþĢcza siħ w najbliŇsze otoczenie rodzinne, a potem spoþeczne formy zachowania wyuczone
w Ļrodowisku rodzinnym przenosi i rozwija w grupach zewnħtrznych. Proces uspoþeczniania dziecka przebiega
przez identyfikacjħ poczĢtkowo indywidualnĢ Î czyli upodabnianie siħ do kochanych, bliskich osb, a nastħpnie
grupowĢ Î to znaczy przyswojenie sobie przez dziecko wzorw spoþecznych danego Ļrodowiska, kultury
w ktrej wzrasta oraz narzuconych rl spoþecznych i wzorcw wskazujĢcych, jak naleŇy graę te role, a takŇe
przez internalizacjħ (uwewnħtrznienie) tj. przyjħcie za swoje wymagaı i potrzeb otoczenia. Wielokrotnie
powtarzane nakazy i polecenia rodzicw utrwalajĢ siħ i stajĢ wþasnymi potrzebami dziecka oraz regulujĢ jego
postħpowanie. Rola ojca i matki oceniana jest w rŇny sposb. Niektrzy badacze, rozwj dziecka uzaleŇniajĢ
od uczuę matki, inni od uczuę ojca. Dla prawidþowego rozwoju psychospoþecznego waŇna jest takŇe akceptacja
ze strony rodzicw i zapewnienie mu poczucia bezpieczeıstwa. Umiejħtne postħpowanie rodzicw w áfazie
przekoryÑ dziecka nie pozwoli na utrwalenie siħ reakcji gniewu i przekory jako metody manipulowania
otoczeniem w przyszþoĻci. W innym razie postawa sprzeciwu moŇe staę siħ punktem wyjĻcia agresywnego
S. M. B. Pecyna, S. J. E.: Rodzinne uwarunkowania zachowaı dziecka w Ļwietle psychologii klinicznej.
Warszawa 1998, s. 193 - 194
2
S. M. B. Pecyna, S. J. E.: Rodzinne uwarunkowania zachowaı dziecka w Ļwietle psychologii klinicznej.
Warszawa 1998, s. 195 - 196
1
 nastawienia jako przewodniej cechy ksztaþtujĢcej siħ osobowoĻci. Podobnie, poszanowanie dla cudzej wþasnoĻci
tylko wtedy zostanie przez dziecko zinternalizowane, gdy uczciwoĻę jest normĢ obowiĢzujĢcĢ w jego rodzinie.
Na zaburzenia zachowania u dzieci wpþyw ma takŇe patogenne wychowanie wahadþowe, ktre wyraŇa
siħ nagþymi przejĻciami miħdzy stylem wychowania autorytarno Î dyktatorskim, a pobþaŇajĢco Î
rozpieszczajĢcym, przy ubogim emocjonalnym stosunku do dziecka, z jednoczesnym rekompensowaniem tego
za pomocĢ ekwiwalentw materialnych.
DuŇe znaczenie dla rozwoju zaburzeı zachowania u dzieci i mþodzieŇy przypisuje siħ zazwyczaj
rwnieŇ sytuacji rozbitej rodziny (broken home).
Popielarska pisze, iŇ u dzieci z zaburzeniami zachowania czħsto spotykamy:
-
niekonsekwentne praktyki wychowawcze rodzicw,
-
przewlekþe zaniedbywanie dzieci i staþy brak dozoru we wczesnym dzieciıstwie,
-
czħste pobyty w domach dziecka,
-
staþe zmiany opiekunw,
-
zþĢ sytuacjħ materialnĢ rodziny,
-
przewlekþe choroby (zwþaszcza psychiczne) rodzicw,
-
prostytucja matki,
-
alkoholizm ojca lub obojga rodzicw.
3
W DSM Î IV, w ramach zaburzeı zachowania u dzieci i mþodzieŇy ujħto dwie grupy zaburzeı:
conduct disorder (CD)
oppositional defiant disorder (ODD), czyli zaburzenia opozycyjno Î buntownicze
I)
ZABURZENIA ZACHOWANIA (CD)
áPolegajĢ na wystħpowaniu powtarzajĢcych siħ i utrzymujĢcych sposobw postħpowania, ktre
prowadzĢ do pogwaþcenia podstawowych praw innych osb bĢdŅ do naruszenia stosownych dla wieku norm
spoþecznych lub zasad. Rozpoznanie moŇna postawię, gdy istniejĢ 3 lub wiħcej z 15 wymienionych poniŇej
kryteriw w okresie ostatnich 12 miesiħcy, przy czym przynajmniej jedno z nich Î w ciĢgu ostatnich 6
miesiħcyÑ.
4
W tak rozumianym zaburzeniu zachowania wyrŇniono cztery kategorie:
Zachowania agresywne wobec ludzi i zwierzĢt, ktre powodujĢ zagroŇenie fizyczne lub wyrzĢdzajĢ
krzywdħ innym ludziom lub zwierzħtom. Zaliczamy do nich:
dokuczanie innym, groŇenie, zastraszanie, tyranizowanie innych,
czħste wszczynanie bjek, walk fizycznych,
uŇywanie przedmiotw, ktre mogĢ spowodowaę powaŇne obraŇenia fizyczne innych osb (np. kij,
cegþa, nŇ, broı),
dopuszczanie siħ fizycznego okrucieıstwa wobec ludzi,
przejawianie okrucieıstwa fizycznego wobec zwierzĢt,
dokonywanie kradzieŇy przy bezpoĻrednim kontakcie z poszkodowanym (np. wyrywanie torebki,
wymuszenie pieniħdzy, kradzieŇe kieszonkowe),
zmuszanie do kontaktw seksualnych.
Niszczenie wþasnoĻci:
umyĻlne dokonywanie podpalenia z zamiarem spowodowania powaŇnej szkody,
Ļwiadome niszczenie cudzej wþasnoĻci.
Oszustwo lub kradzieŇ:
wþamywanie siħ do czyjegoĻ domu, innego budynku, samochody,
czħste kþamanie w celu uzyskania jakichĻ korzyĻci, przywilejw lub by uniknĢę zobowiĢzaı,
kradzieŇ rzeczy o znacznej wartoĻci bez konfrontowania siħ z poszkodowanym (kradzieŇe sklepowe,
lecz bez wþamania, faþszerstwo),
PowaŇne naruszenie obowiĢzujĢcych zasad, reguþ, nakazw i praw:
czħste przebywanie w nocy poza domem, wbrew zakazom rodzicw Î przed ukoıczeniem 13 r. Ň.
przynajmniej dwukrotna ucieczka na noc z domu rodzicw bez zamiaru powrotu,
czħste wagarowanie, jeszcze przed ukoıczeniem 13 r. Ň.
UwzglħdniajĢc wiek Ňycia dziecka w chwili wystĢpienia zaburzeı, wyrŇnia siħ:
3
Popielarska (red.): Psychiatria wieku rozwojowego, s. 177 - 180
4
op. cit. s. 172
- typ dzieciħcych zaburzeı (childhood Î onset type) Î przynajmniej jedno kryterium charakterystyczne dla
zaburzeı zachowania, przed ukoıczeniem 10 lat,
- typ mþodzieıczych zaburzeı (adolescent Î onset type) Î zaburzenia pojawiþy siħ powyŇej 10 r. Ň.,
z poczĢtkiem wieku mþodzieıczego.
Wymienione typy rŇniĢ siħ miħdzy sobĢ pod wzglħdem charakterystycznych cech zaburzeı zachowania,
prognozy oraz czħstoĻci ich wystħpowania zaleŇnie od pþci.
Oba typy zaburzeı mogĢ mieę rŇny stopieı nasilenia:
þagodny (lekki) Î wystħpuje minimum lub niewiele wiħcej przejaww zaburzeı ponad liczbħ koniecznĢ do
postawienia diagnozy. Dane zaburzenie zachowania powoduje jedynie niewielkie szkody (np. wagary
szkolne, drobne kþamstwo),
umiarkowany Î gdy liczba zaburzeı zachowania i ich wpþyw na innych sĢ poĻrednie miħdzy lekkim
a znacznym (np. wandalizm, kradzieŇe bez konfrontacji z ofiarĢ),
znaczny (powaŇny) Î gdy wystħpuje znacznie wiħcej przejaww zaburzeı zachowania niŇ minimum
potrzebne do rozpoznania lub problemy z zachowaniem powodujĢ powaŇne straty , krzywdzĢ inne osoby
(kradzieŇ w konfrontacji z ofiarĢ, uŇycie broni, okrucieıstwo fizyczne).
5
II)
ZABURZENIA OPOZYCYJNO Î BUNTOWNICZE (ODD)
WystħpujĢ wwczas, gdy mamy do czynienia z zespoþem negatywistycznego, wrogiego
i buntowniczego zachowania utrzymujĢcego siħ co najmniej 6 miesiħcy, w czasie ktrych wystħpujĢ cztery lub
wiħcej z nastħpujĢcych cech:
- czħsto wpada w zþoĻę,
- czħsto kþci siħ z dorosþymi,
- czħsto aktywnie buntuje siħ lub odmawia stosowania siħ do Ňyczeı lub zasad osb dorosþych,
- czħsto umyĻlnie dokucza innym,
- czħsto obwinia innych za swoje wþasne bþħdy lub nieodpowiednie zachowanie,
- czħsto bywa przewraŇliwione lub þatwo wyprowadzane z rwnowagi przez innych,
- bywa czħsto zþe i uraŇone,
- bywa czħsto zþoĻliwe i mĻciwe.
6
Pierwsze oznaki ODD pojawiajĢ siħ juŇ w wieku przedszkolnym. Jednak nie jest moŇliwe ocenianie
w tym wieku, czy jest to jeszcze norma, czy teŇ sĢ to zachowania zaburzone. Po okresie przedszkolnym
zachowania te czħsto wyraŅnie zmniejszajĢ siħ. JeŇeli jednak utrzymujĢ siħ one jeszcze w wieku szkolnym,
a tym samym utrudniajĢ funkcjonowanie dziecka, moŇemy mwię z duŇym prawdopodobieıstwem o zespole
ODD.
Wystħpowanie ODD okreĻla siħ na 1,7 do 9,9 %. Wystħpuje u okoþo trzeciej czħĻci dzieci
z zaburzeniami zachowania i zaburzeniami emocjonalnymi. Czasami zaburzenia opozycyjno - buntownicze sĢ
wstħpem do zaburzeı zachowania.
Aby okreĻlię zaburzenia zachowania u dzieci, naleŇy zwracaę uwagħ na kilka wskaŅnikw:
• stopieı trwaþoĻci patologicznych objaww zachowania (za przejaw zaburzeı zachowania moŇna wiħc uznaę
te formy, ktre utrzymujĢ siħ dþuŇej),
• intensywnoĻę objaww (duŇa ich liczba oraz natħŇenie sĢ kryteriami, ktre mogĢ wskazywaę na rzeczywiste
zaburzenia zachowania),
• czħstoĻę wystħpowania patologicznych objaww zachowania (one jedynie wskazujĢ na istnienie problemu
zaburzeı zachowania).
Kryteria te winny byę analizowane w kaŇdym przypadku diagnozowania dziecka w aspekcie zaburzeı
zachowania wraz z uwzglħdnieniem wieku dziecka, jego indywidualnych wþaĻciwoĻci, a takŇe Ļrodowiska,
w jakim siħ ono rozwija.
Bardzo trudno jest rozpoznaę u dzieci zaburzenia zachowania, poniewaŇ znajdujĢ siħ one ciĢgle
w stanie rozwoju fizycznego, psychicznego i duchowego.
NaleŇy wiħc uwzglħdnię, czy dane zachowanie mieĻci siħ w granicach normy wiekowej i fazy rozwojowej oraz
obowiĢzujĢcych stylw zachowania w jego Ļrodowisku naturalnym uwarunkowanym czynnikami kulturowymi
panujĢcymi w danej rodzinie i najbliŇszym otoczeniu.
OkreĻlony objaw zachowania nie zawsze naleŇy traktowaę jako symptom zaburzeı zachowania, ale na pewno
winien byę wskazwkĢ, iŇ istnieje problem, ktry wymaga podjħcia prby jego rozwiĢzania.
Aby zapobiegaę zaburzeniom zachowania, naleŇy najpierw poznaę i zrozumieę przyczyny
wystħpowania objaww charakteryzujĢcych zaburzenia zachowania. NaleŇy dobrze poznaę Ļrodowisko rodzinne
dziecka, atmosferħ jego domu, rozwaŇyę jego dotychczasowe doĻwiadczenie Ňyciowe. Ponadto trzeba takŇe
5
Popielarska (red.): Psychiatria wieku rozwojowego, s. 172 Î 173
6
op. cit. s. 173
ocenię, ktre z aktualnie przeŇywanych sytuacji sĢ dla dziecka szczeglnie trudne, a takŇe wyjaĻnię, jak odbiera
ono i przeŇywa swojĢ sytuacjħ w domu i w szkole.
W zwiĢzku z powyŇszym, nie moŇemy wiħc wszystkim dzieciom wykazujĢcym zaburzenia zachowania
zaproponowaę tego samego sposobu postħpowania wychowawczego. KaŇde dziecko naleŇy bowiem oceniaę
indywidualnie i w zaleŇnoĻci od wczeĻniejszych jego doĻwiadczeı i aktualnej sytuacji stosowaę okreĻlone
metody oddziaþywania wychowawczego.
Im wczeĻniej rozpoznane zostanĢ objawy prowadzĢce do patologicznego zachowania, tym þatwiej
i skuteczniej bħdzie moŇna dziecku pomc. Niekiedy do pokonania patologicznych zachowaı wystarczy
zlikwidowanie niekorzystnych sytuacji. Jednak gdy zaburzenia zachowania sĢ utrwalone, dziecko wymaga
dþuŇszej, gþħbokiej psychoterapii, w ktrej powinno wziĢę udziaþ wraz z caþĢ rodzinĢ.
7
M. Jarosz uwaŇa, iŇ zachowania dewiacyjne dzieci i mþodzieŇy sĢ reakcjĢ na sytuacjħ, w ktrej przyszþo
im Ňyę, ktrej nie akceptujĢ i ktrĢ chcĢ zmienię. Zachowania te sĢ swoistĢ manifestacjĢ zaburzeı we
wchodzeniu w okreĻlone role spoþeczne i protestem przeciw przyjħtej drodze osiĢgania spoþecznie
akceptowanych celw Ňyciowych.
Dzieci charakteryzujĢce siħ zaburzeniami w zachowaniu wyrŇniajĢ siħ wĻrd rwieĻnikw
trudnoĻciami w funkcjonowaniu w sferze poznawczej, behawioralnej i edukacyjnej.
Natomiast rozwj zaburzeı w zachowaniu, z caþĢ pewnoĻciĢ, jest w znacznym stopniu uzaleŇniony od
interakcji, zachodzĢcych miħdzy dzieckiem a otoczeniem spoþecznym.
8
Opracowanie:
mgr Agnieszka Bartosik
S. M. B. Pecyna, S. J. E.: Rodzinne uwarunkowania zachowaı dziecka w Ļwietle psychologii klinicznej.
Warszawa 1998, s. 200 - 212
8
P. Huget: Rodzinne uwarunkowania zaburzeı w zachowaniu u dzieci, W: (red.) B. Urban: Dewiacje wĻrd
mþodzieŇy, uwarunkowania i profilaktyka. Krakw 2001, s. 193 - 195
7
  [ Pobierz całość w formacie PDF ]